Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Ислом Каримов номидаги Тошкент давлат

бўлса, айтилган фикрлар хажм жиҳатдан ўзгармай қолса, айнан 
фикрлардир.
Бирор буюм ѐки ҳодиса ҳақида фикр юритилганда уларга хос 
бўлган барча муҳим белгилар, томонлар қамраб олинади. Предмет 
ҳақидаги фикр неча марта ва қандай ҳолатларда такрорланишига 
қарамасдан доимий, ўзгармас ва қатъий мазмунга эга бўлади. 
Тафаккурга хос бўлган бу аниқлик хусусияти айният қонунининг 
моҳиятини ташкил этади. 
Айният қонуни А – А дир (А=А) формуласига асосланади. Масалан, 
“Фалсафий қонунлар” ва “Табиат, жамият ва инсон тафаккурининг энг 
умумий қонунлари” тушунчалари бир-бирига тенг, айнандир. 
Агар фикрлар ўз маъносида ишлатилмаса, у чалкаш фикрга олиб 
келади ва айният қонуни бузилади.
Масалан, бировни алдаб хато гапирган одам ѐлғончидир. 
Ахмедов бировни алдамасдан рост гапирди 
Демак у ѐлғончи эмас. 
Бу хулоса хато. Чунки бу ерда айният қонуни бузилмоқда. Биринчи 
асосда умуман ѐлғон гапирадиган одам тўғрисида гап кетса, иккинчи 
асосда шу онда ѐлғон гапирмаган одам тўғрисида кетади. 
Айният қонуни символик мантиқ илмида, яъни ҳукмлар мантиғи ва 
предикатлар мантиғида ўзига хос кўринишда ифодаланади: 

---

9 
Ҳукмлар мантиғида а 

а ва а 

а. (Бунда а - ҳар қандай фикрни 
ифодаловчи белги, 

импликация белгиси, 

эквивалентлик 
белгиси). 
Предикатлар мантиғида (

х(Р(х)

Р(х)). Бу ифода қуйидагича 
ўқилади: ҳар қандай Х учун, агар Х Р белгига эга бўлса, Х шу белгига 
эга, деган фикр тўғри бўлади. 
Тилда мавжуд бўлган омоним ва синоним сўзларнинг қўлланиши 
ҳам баъзан турли фикрларнинг ўзаро айнанлаштирилишига, яъни 
нотўғри муҳокамага олиб келади. Масалан: фалсафий нуқтаи 
назардан “сифат” тушунчаси, ўзига хос мазмунга эга бўлса, бирор 
ҳунарманд томонидан бу тушунча, бошқа мазмунда (яроқли, 
фойдали) қўлланилади. 
Баҳс-мунозара жараѐнида қандай қилиб бўлса ҳам рақибни алдаш 
ва ютиб чиқиш мақсадида айният қонунининг талабларини атайлаб 
бузувчилар софистлар, уларнинг таълимоти эса софистика деб 
аталади. 
Баъзан турли маънодаги бир хил сўзларни моҳирлик билан 
ишлатиш орқали ажойиб шеърий мисралар яратилади. Шарқ 
адабиѐтида “туюқ” номи билан маълум бўлган бу шеърий мисралар 
гўзаллиги, инсонга ўзига хос завқ бериши билан ажралиб туради. 
Бунга Фозил Йўлдош ўғлининг қуйидаги мисралари мисол бўла 
олади: 
Қўлингдан келганча чиқар яхши от, 
Яхшилик қил болам, ѐмонликни от, 
Насиҳатим ѐд қилиб ол фарзандим, 
Ёлғиз юрса чанг чиқармас яхши от. 
Юқоридаги тўртликда “от” тушунчасининг турли маъноларда 
қўлланилиши, айният қонуни талабининг бузилишини эмас, балки 
унга риоя қилинганлигини ифодалайди. 
Шунингдек, ўзбек халқига хос бўлган аския санъатида айният 
қонунлари атайлаб бузилишини, тушунчаларнинг ўз маъносида эмас, 
балки кўчма маъноларда қўлланилишини кузатиш мумкин. Бу ўзига 
хос сўз ўйини бўлиб, унда қўлланиладиган нозик қочиримлар аския 
айтувчининг маҳоратини кўрсатади ва тингловчиларнинг кулгусига 
сабаб бўлади. 
Демак, ҳаѐтда, амалиѐтда тушунчанинг турли маъноларда 
қўлланилишидан ғаразли ѐки беғараз, яхши ѐки ѐмон мақсадлар учун 
фойдаланиш мумкинлигини кўрамиз. 

---

10