Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, мирзо улуғбек номидаги тошкент давлат университети

2. МИЛЛИЙ-ОЗОДЛИК ҲАРАКАТЛАРИ КУЧАЙИШИ ВА СОВЕТ ТОТАЛИТАР ТУЗУМИНИНГ БАРБОД БЎЛИШИ

Мустамлакачилик ва қарамлик сиёсий, иқтисодийва ҳарбий жиҳатдан қудратли бўлган давлатлар бошқахалқлар ва мамлакатларга нисбатан олиб борган агрес сив, босқинчилик сиёсатининг оқибати эканини кўрибчикдик. Бундай сиёсат натижасида асрлар давомидакўплаб мамлакатларнинг бойликлари таланди, улармустақил сиёсий, иқтисодий, маданий ривожланишимкониятларидан маҳрум бўлиб қолдилар.
Мустамлакачилик асорати миллий-озоддик ҳаракат лари шаклланишига ва тобора кенг авж олишига олибкелади. Миллий-озодлик ҳаракати миллатнинг сиёсий,миллий онги ўсиши, унга етакчилик қилувчи кучлар нинг уюшиши ва шаклланиши билан боғлиқдир. Жа ҳондаги барча мустамлака ва қарам мамлакатларда мил лий-озодлик кураши метрополиянинг ҳукмронлигиўрнатилган дастлабки даврларданоқ бошланиб, турлибосқичлардан ўтди. Бу босқичлар ички ва ташқи зид диятларнинг кескинлашиши, ҳаракатга келган ижти моий, сиёсий кучларнинг уюшиши, ташкилий, коявийжиҳатдан чиниқиши билан боғлиқ бўлади.
Туркистон хальутарининг миллий мустақилликкаэришиш мақсадида олиб борган ҳаракати 130 йил да вом этди ва мураккаб, зиддиятли босқичлардан ўтди.XIX асрнинг иккинчи ярмида миллий-озодлик ҳара катларининг сиёсий мақсадлари аниқланмаганлиги са бабли чоризм зулмига қарши курашга кўтарилган халқасосан айрим амалдорларни ўлдириш, ҳукумат маҳка маларига ўт қўйиш, солиқ тўлашдан бош тортиш йўл ларидан борди. Айрим ҳолларда бу ҳаракат ўлкадаяшовчи рус аҳолисига ҳам қарши қаратилди. Халқмиллий зулмнинг асосий сабабларини яхши тушунибетмаганлиги учун, келгинди русларни маҳаллий аҳолибошига тушган барча мусибатларнинг сабабчиси, деббилди. Айрим даврларда эски хонлик тартибларинитиклаш ҳам оммавий норозилик ҳаракатларининг мақ сади сифатида кун тартибига қўйилди. Туркистонда'1860—1900 йиллар орасида бўлиб ўтган барча халқ қўзғолонларининг хусусияти шундай эди. 1892-йилгиТошкент қўзғолони, 1898-йилги Дукчи эшон бошчи лигидаги халқ ҳаракати ҳам мустамлакачилик зулмигақарши қаратилган миллий-озодлик ҳаракатларинингмуҳим саҳифаси эди.
Бу даврларда миллий-озодлик ҳаракатининг мақса дини аниқ тасаввур қиладиган, унинг мафкурасинияратишга қодир бўлган сиёсий кучлар ҳали шакллан маган эди. Зиёлилар асосан дин арбобларидан иборатбўлиб, эндигина шаклланаётган маҳаллий буржуазияҳали ўзининг иқтисодий ва сиёсий мақсадларини тўлатасаввур қилолмаган эди. XX аср бошларида маъри фатчилик, жадидчилик ҳаракати вужудга келди. Улармустақилликка эришиш масаласини халқни саводлиқилиш, онгни ўстириш мақсадлари билан боғладилар.Шўрои уламо, Шўрои Исломия ҳаракатининг баъзиташаббускорлари панисломизм гоялари таъсирида бў либ, миллий-озодлик ҳаракатининг асосий ғояси си фатида диний бирлик ва бирдамликни, ислом давлатибарпо этиш вазифасини қўйдилар.
Большевиклар ташвиқоти таъсирида бўлган айримзиёлилар мустақилликка эришишни социалистик ин қилоб ғалабаси билан ҳам боғладилар. Лекин, социа листик тўнтаришдан кейин миллий муносабатлар бо расида кескин ўзгаришлар бўлмади. Янги тузумнингбиринчи қадамлариданоқ шовинистик мақсадлар советдавлати олиб бораётган сиёсатда устунлик қилиб, чек ка ўлкаларни хомашё базаси сифатида сақлаб туришгаинтилиш коммунистлар олиб бораётган сиёсатнингасосий йўналиши экани очиқ кўзга ташланди. Ҳоки мият асосан рус ишчилари ва зиёлилар қўлига ўтибқолди. Фикри, эътиқоди мустамлака ўлка шароитидашаклланиб, шовинистик ғоялар қон-қонига сингибкетган бу кишилар мазлум миллатларнинг манфаати,талаб ва эҳтиёжларига холисона қараши асло мумкинэмас эди. 1918—1920 йиллар ўртасида шовинистиккайфиятларнинг ўлкада амалга оширилаётган иқтисо дий, сиёсий, маданий тадбирларга таъсири ниҳоятдакучли бўлди. Шундан кейин, миллий мустақилликкаэришиш йўлидаги курашларда янги давр бошланди.
Туркистонда мустақил давлат барпо этишга қаратилган ҳаракатнинг мисоли сифатида «Туркистон Мухто рияти»ни кўриш мумкин. Мухторият раҳбарлари советҳокимияти қабул қилган дастлабки декретларга ишониб,энди собиқ мустамлака ўлкаларнинг халклари ўз тақди рини ўзи белгилаши, миллий мустақил давлатини таш кил этиши мумкин, деб ўйлаган эдилар. Лекин, бу умид лар сароб бўлиб чиқди. Янги мухторият етарли сиёсийзаминга, ҳарбий кучларга эга бўлмаганлиги сабабли тез да қонга ботирилди. Шўро ҳукумати яхши қуролланганарман дашноқларининг ёрдами билан Қўқон шаҳри ваунинг атрофидаги аҳолини талади.
Турор Рисқуловнинг «Турк республикаси», «Турккомпартиясини» тузиш тўғрисидаги фикрларини ҳаммустақилликка интилиш йўлидаги ҳаракат, деб баҳо лаш мумкин.
Миллий манфаатларни ҳимоя қилиш билан боғ лиқ бўлган барча ҳаракатларга буржуа миллатчилиги,деган сиёсий тамга ёпиштирилди. Натижада, 20—30йилларда бу йўлда кураш олиб борган ўн минглабмиллатпарвар кишилар қатағон қилинди ва йўқ қи либ юборилди.
Совет тузумининг кейинги даврларида миллийманфаатларни ҳимоя қилиш, миллий маданият ватилларни тахрир этишга, ўлканинг бойликларини та лон-тарож қилинишига йўл бермаслик билан боғлиқбўлган ҳаракатлар ҳам мустақилликка эришиш йўли да олиб борилган курашларнинг таркибий қисмиэди.
1984—1991 йилларда миллий мустақилликка эри шиш йўлидаги курашлар янги босқичга кўтарилди.Демократия ва ошкоралик борасидаги дастлабки им кониятлар натижасида шаклланган соғлом кучлар букурашда фаол иштирок эта бошладилар.
1991 йилнинг 19—21 август кунлари Москвада фав қулодда ҳолат бўйича давлат комитети уюштирган исёнтоталитар тузумнинг чириб бўлган заминини мустаҳ камлашга қаратилган эди. Агарда мазкур комитет ғала ба қилганида мустақиллик йўлида жонланиб бораётганҳаракатлар катта зарбага учраши ва қонга ботирилишитурга гап эди.
Фавқулодда давлат комитетининг исёни бостирилганидан кейин совет тоталитар тузуми барбод бўлишиучун янги шароит яратилди. Лекин, собиқ иттифоқчиреспубликаларни иқтисодий ва сиёсий қарамлик ҳола тида ушлаб туриш учун бўлган ҳаракатлар собиқ «мар казда» ҳануз кучли эди. Шу сабабли собиқ иттифоқчиреспубликалар ўз мустақиллигини эълон қилиши кунтартибидаги муҳим вазифа бўлиб қолди.
Ўзбекистон, собиқ иттифоқчи республикалар ичи да биринчилардан бўлиб, ўз мустақиллигини эълонқилди.
Беловеж Пушъасида Россия, Украина, Белоруссияраҳбарлари қабул қилган қарор бу жараённи тезлашти ришга олиб келган бир омилдир.
Собиқ Иттифоқ таркибидаги республикалар, хусу сан, Ўзбекистон эришган мустақиллик мустамлакачи лик асоратига тушиб қолган халқларнинг узоқ йиллардавомида олиб борган кураши оқибатидир.