Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, мирзо улуғбек номидаги тошкент давлат университети

б) Материянинг структура даражалари.

Биз теварак атрофимизга назар ташласак, умуманматерияга эмас, балки муайян жисмларга, нарса ва ҳо дисаларга кўзимиз тушади. Биз одатланган ўлчовлар вакатталиклар макроскопик миқёсдадир. Бу миқёсга, мас штабга нисбатан ҳам катта, ҳам кичик миқёслар ҳамбордир. Шунингдек материянинг тузилиши сифатжИҳатдан ҳам ўзгариб, ривожланиб, такомиллашибборган. Материя тузилишининг фаркларига асосланиб,унинг тузилиши даражаларини иккига: 1) миқёсли
структура даражалари ва 2) ташкилий-структура дара жаларига ажратиш мумкин.
Материя масштаб ўлчови, миқёси билан фарқ қи лувчи учта даражага бўлинади. Улар: микродунё, мак родунё ва мегадунёдир. Микродунё атом масштабиданкичик дунё бўлиб, унга атом структурасидан тортиб,элементар заррачалар, атом ядроси: кварклар, кернларва бошқа кичик ўлчовли структуралар киради. Будунёнинг яхлитлигини ва турғунлигини иккита асосийкуч: кучли ва кучсиз ядровий ўзаро таъсирлар сақлабтуради. Кучли ўзаро таъсирлар атом ядросининг струк туравий бирлигини сақлаб турса, кучсиз ўзаро таъсир лар эса атом структурасининг яхчитлигини таъмин лайди. Молекулаларнинг тузилишидан тортиб, то Ершарининг яхлитлигини таъминлашгача бўлган вазифа лар учун хизмат қилувчи куч электромагнит ўзаротаъсирларидир. Бу куч туфайли молекулали бирикма лар ва Ердаги барча ҳаётий жараёнларни ўзига қамраболган макродунё ўзининг мавжуддигини, структуравийбирлигини сақдайди. Агар бу куч бўлмаганда эди,Қуёш нурлари Ерга етиб келмаган, ёруғлик ҳодисаларисодир бўлмаган, молекулалар парчаланиб кетган бўларэди. Яъни Ерда ҳеч бир ҳаётий жараён содир бўлмаганбўлар эди.
Ер, Ой ва бошқа сайёралар Қуёш атрофида ҳаракат ланади. Бу ҳаракатлар сайёраларни Қуёшнинг торти лиш кучи ушлаб турганлиги учун ҳам содир бўлади.Қуёш системасининг ва умуман, бутун Коинотнингструктуравий яхлитлиги гравитацион ўзаро таъсирларитуфайли сақланади. Гравитацион ўзаро таъсирларибирлаштириб турган дунё мегадунё дейилади.
Бу учала дунё бир-бири билан чамбарчас боғланганбўлиб, улар бир-бирларига алмашинишлари ҳам мум кин, яъни микродунё макро ва мегадунёга, мегадунёэса макро ва микродунёга айланиши мумкин.
Материя ривожланган сари унинг ташкилий тузили ши ҳам ўзгариб боради. Ташкилий структура даражала рига кўра материяни анорганик материя, органик мате рия ва ижтимоий материя (жамият)га ажратамиз. Уларбир-бирларидан система элементлари ўртасидаги ало қадорликларнинг хилма-хиллиги, уюшганлиги, нисбиймустақиллиги ва фаоллиги даражалари билан фарқ қи лади. Анорганик материя ёки жонсиз табиатда физик вахимик алоқадорликлар ҳукмронлик қилади, шу туфай ли жонсиз табиатдаги қонуниятлар шу фанлар доирасида чекланган бўлиб, бу материя нисбатан суст ва таш килий уюшганлиги жиҳатдан қуйи даражада, фаоллигикучсиз бўлади. Жонли табиатда, яъни органик дунёдаэса, биологик алоқадорликлар ҳам қатнашганлиги са бабли, унинг уюшганлик даражаси юқорироқ, фаолроқва тузилиши мураккаброқ бўлади. Ижтимоий даражадаэса юқорида айтилган алоқадорликлардан ташқари, жа миятга хос бўлган ижтимоий алоқадорликлар ҳам қат нашади ва бундай материя тузилиши ўта мураккаб бў либ, материя бу даражада ўта уюшганлигини, нисбиймустақиллигини ва олий даражадаги фаоллигини на мойиш қилади. Бу материянинг структура элементибўлган ҳар бир инсон шу жамиятга хос бўлган барчаалоқадорликларни ўзида акс эттиради ва у барча ижти моий муносабатлар ва алоқадорликларда онгли равиш да ҳаракат қилади.
Материянинг ташкилий-структура даражалари ҳамбир-бири билан узвий алоқадорликда бўлади ва улар нинг бири иккинчисидан келиб чиқади. Одатда, кам роқ алоқадорликларга эга бўлган система унга нисба тан кўпроқ алоқадорликларга эга бўлган системагақараганда соддароқ ва ташкилий жиҳатдан тарқоқроқва пассивроқ (сустроқ) бўлади.
Материя ташкилий-структура даражаларининг, бал ки, ҳали биз билмаган янада мураккаброқ турлари ҳамбордир, лекин улар ҳақида бизда ҳозирча маълумотйўқ, чунки бундай дунёлар бизнинг мавжуд тушунча ларимиз доирасига сиғмайди. Хуллас, материянингташкилий структура даражалари бир-биридан алоқа дорликларининг сони ва сифати жиҳатидан, энергиява ахборот алмашиш хусусияти билан, фаоллиги вауюшганлиги даражаси билан фарқ қилади.
Материянинг мавжудлиги қандай намоён бўлади?Бу саволга жавоб топишда, материянинг ажралмас ху сусиятларини ўрганишимизга тўғри келади. Нарсалар нинг ажралмас хусусияти фалсафа фанида атрибут ата маси билан аталади. Атрибут (лотинча — аКпЪиШит —ўзбекча: ато этмоқ) феълидан ясалган ҳар қандайжисмнинг айнан ўша жисм эканлигини ифодаловчихусусиятларини акс этгиради. Яъни, жисмга унинг анашу жисм эканлигини ато этиб турган хусусиятлариунннг атрибутларидир.
Энди материянинг атрибутлари хусусида тўхтайлик.