Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган давлат университети

Фейербахнинг антропологик материализми 
3. Немис классик фалсафасининг яна бир буюк вакили Льюдвик 
Фейербах (1804-1872) бўлиб у таниқли адлия ходими оиласида туўилган. 
Фейербах илк фалсафий асарларидаёқ Гегель таълимотига шубҳа билан 
қарайди ва аста секин ундан узоқлаша боради. Фейербах XIX асрнинг 30 
йиллари охирида ёзган "Гегель фалсафасининг танқидига доир" асарида 
табиатни, материяни ғоявийлик асосида ётувчи реаллик сифатида талқин 
қилади. 
40-йилларда нашр этган китобларида ("Христианликнинг моҳияти", 
1841 й. "Фалсафани изоҳ қилиш бўйича дастлабки тезислар", 1842й, 
"Келажак фалсафасининг асосий қоидалари", 1843 й) Фейербах идеалистик 
ва диний қарашларни қаттиқ танқид қилади. 
Фейербах 
фикрича, тафаккурнинг 
борлиққа 
муносабати 
фалсафанинг бош масаласи экан, демак, фалсафа, инсон моҳияти 
тўғрисидаги таълимот бўлиши керак, чунки инсондан бошқа бирорта 

---

36 
фикрловчи жонзот йўқ. Тафаккурнинг борлиққа муносабати масаласи эса 
фақат инсон фаолияти жараёнида ҳал қилинади. Фейербах фалсафаси 
инсонга қаратилган, шу боис у антропологик фалсафа дейилади. "Инсон 
борлиқ ва тафаккур бирлигининг субъекти, асоси қилиб олингандагина, у 
бирликнинг ҳақиқий дейиш мумкин", деб ёзади Фейербах.
Шуни қайд қилиш керакки, Фейербах динни танқид қилиш билан 
бир қаторда янги дин яратиш ғоясини илгари суради. Динни танқид 
қилганда аллома бутун ўн саккиз олам ижодкори-инсондан ташқаридаги 
худони назарда тутади. Янги дин тўғрисида гапирганда эса, инсонга 
боўлиқ бўлган, демак, инсон яратган динни назарда тутади. Бошқача қилиб 
айтганда дин яратувчи эмас, яратилувчи ғоядир. 
 
Таянч тушунчалар: 
Немис классик философияси намоёндалари, Кант, Гегель, Феербах, 
Абсолют идея, нарса ўзида, тезис, антитезис, синтез, христианликнинг 
моҳияти. 
Янги давр, Бэкон, Локк, Гоббс, Ж.Беркли, Д.Юм, Б.Спиноза, 
Р.Декарт, Ж.Ж.Руссо.