Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик-педагогика институти

Ортиш-тушириш ишларини механизациялаш
воситаларини танлаш
Ортиш-тушириш машина ва механизмлари турини танлаш дейилганда юқори самара билан фойдаланиш мақсадида уларнинг техник, эксплуатацион ва экалогик сифатларини аниқлаш ва баҳо бериш тушунилади. Бундай танловлар, кўпинча муайян пунктдаги механизациялаш усулларига, яъни аниқ шароит ҳамда технологик жараёнларга боглиқдир.
Ортиш-тушириш ишларини кичик ва катта механизациялашган ажратиш мумкин.
Ортиш-тушириш операцияларини кичик механизациялашда оддий механзмлар ва турли мосламалар (блок, чигир, қўл кучи билан ишловчи кўчма кранлар, ҳаракатланувчи араваларга ўрнатилган жиҳозлар ва ҳ.к.) ишлатилади.
Ортиш-тушириш ишларини катта механизациялашда, одатда. Кичик механизация жиҳозлари ўрнига, юқори унумли, стационар ва кўчма мураккаб юклаш машина ва механизмлари ишлатилади. Доимий, кўп массали барқарор юк обороти бўлган ортиш-тушириш пунктларида (темир йўл катта бекатларида, сув хавзалари порт ва бекатларида, йирик (омбор)ларда, улкан саноат корхоналарида) катта механизациялашни қўллаш мақсадга мувофиқдир.
Барча ортиш-тушириш ишларида ишлатилувчи механизмларни асосий уч гуруҳга: стационар (кўчмас), кўчма ҳамда транспорт воситаларига ўрнатилган хилларга бўлиш мумкин.
Катта массали ва юк обороти барқарор пунктларда стационар механизмлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ, чутки бунда улардан унумли фойдаланиш имкониятлари кўпроқ бўлади.


Орти-тушириш машиналарининг иш унуми
Ҳар қандай машинанинг иш унуми вақт бирлигида (соат, смена, сутка, ой, йил) унинг ёрдамида ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори билан аниқланади. Транспорт операциясида ишлатилувчи ортиш-тушириш машина ва механизмларининг иш унуми ҳам ана шундай йўл билан аниқланади. Фақат уларнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, бунда ишлаб чиқарилган маҳсулот тоннада ўлчанувчи ортилган ёки туширилган юк миқдоридир. Баъзи машина (механизм)лар ёки юк турларига кўра ортиш-тушириш ишлари бўйича иш унуми дона ёки кубметрда ҳам ўлчаниши мумкин.
Барча қўлланувчи ортиш-тушириш ускуна (машина ва механизм)ларини икки турга бўлиш мумкин:
иш органи даврий ҳаракатланувчи, бунда ортиш ва тушириш ишлари бир ёки бир неча қайтарилувчи иш циклларида бажарилади (кранлар, экскаваторлар, орткичлар ва шу кабилар);
иш органи узлуксиз ҳаракатланувчи. Бунда машина (механизм)нинг иш органи ортиш ёки тушириш ишларини бажаришда узлуксиз ҳаракатланади. Масалан, транспортёрлар (юкларни жойдан-жойга бетўхтов узатувчи механизм), элеваторлар, пневматик қурилма ва шу кабилар.
Иш органи даврий ҳаракатланувчи ортиш-тушириш машиналарининг, иш унуми қуйидаги формула билан аниқланади:
, тсоат
бунда: W-машинанинг бир соатлик иш унуми, т;
q-машина (механизм)нинг юк кўтарувчанлиги, т;
t_к-секундда ўлчанувчи юклаш операцияси тўлиқ цикл вақти;
-механизмлар ишида йўқотишларни ҳисобга олувчи коэффициент (тахминан 0,9 га тенг).
Агар иш органи даврий ҳаракатланувчи машина сочиладиган юкларни ортишда қатнашса ва унинг юк кўтарувчанлиги ўрнига чўмичининг ҳажми маълум бўлса, бундай машинанинг иш унуми қуйидаги формула билан аниқланади:
, тсоат
бунда: -1 куб метр юкнинг ҳажмий огирлиги. Т;
V-чўмич ёки бошқа ушлагичнинг ҳажми, м³;
Х-тўлдириш коэффициенти.