Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик-педагогика институти

Уйиб ташилувчи юкларни ортиш-тушириш ишларини
ташкил этиш ва механизациялаш
+урилиш материалларининг ярмида кўпи, тог-кон саноатида очиқ усулда қазиб олинадиган юклар транспорт воситаларига уйиб ортилиши мумкин. Уйиб ташиладиган қурилиш юклари (шагал, чақир тош, қум, грунт ва бошқалар) ва тог жинсларининг ўзига хос (индивидуал) хусусиятлари бўлишига қарамай, уларнинг кўп жиҳатидан ўзаро яқин томонлари.
Уйиб ташилувчи юкларни ортишликда турли экскаватолардан фойдаланилади.
Занжирли ёки гилдиракли, бир чўмичли экскаваторлар асосан ер ишларида (чуқурлар ковлашда), конларда ишлашда ҳамда ортиш-тушириш ва монтаж ишларида қўлланилади. Автомобилларни юклашда асосан 8 хил тур ва ўлчамли қурилиш ва кон экскаваторларидан фойдаланилади. Улар чўмичлари ҳажми 0,15 дан 4 м³ гача бўлиб, бир-биридан двигателининг қуввати ва кран жиҳозининг юк моменти билан фарқланади (7-жадвал).
7-жадвал
+урилиш ва кон экскаваторларининг тур ва ўлчамлари

Чўмичининг ҳажми, м^3	0,25	0,25(0,3)	0,4(0,5)	0,65	1,0	1,6	2,5	4,0
+уввати, от кучида	16	25	40	63	100	160	240	400
Юк моменти, тм чиқарилувчи танчлари билан	-	12,5	25	50	100	200	400	800
Чиқарилувчи таянчларисиз	4	8	16	32	63	125	250	500

Автомобил. Энциклопедик лугат-маълумотнома М-1968, 407 бет.

Ишлов бериладиган грунт тури экскаваторнинг иш органини танлашга катта таъсир этади.

Экскаваторлар билан ишлов беришдаги қаттиқлиги бўйича грунтлар 6 гуруҳга бўлинади.
енгил (бўш) грунтларга заррачалари ўзаро кам боглиқликга эга (I ва II гуруҳ) грунтлар кириб, уларга қум ва унга яқин грунтлар, яъни лой қисми 13 қисмидан кўп бўлмаган ҳамда таркибида ўсимликлари бор грунтлар киради.
Зичроқ грунтларга 13 дан 23 гача қисми лой заррачали ва лойли грунтлар киради.
Йирик тошли (ҳарсанг) грунтлар (V ва VI гуруҳ) тош жинсли бўлиб, одатда, ортиш учун улар олдиндан юмшатилган бўлиши лозим.
Экскаваторларнинг грунтлар гуруҳи ҳамда забойлар конфигурациясига кўра қуйидагича иш органлари танланади:

• 
  агар забой экскаватор туриш жойи сатҳидан юқори бўлса, «тўгри керакли»лиги танланади;
  
• 
  агар забой экскаватор туриш сатҳидан пастда ҳамда грунтлар юмшоқ ва ўртача қаттиқ (мустаҳкам) бўлса, «кураги тескари ўрнатилган»лиги танланади;
  
• 
  агар забой аксарият ҳолда экскаватор туриш жойидан пастда, грунтлар юмшоқ ва ўртача қаттиқ бўлса, «драглайн» (чўмичи трос билан богланган)лари танланади.
  

Агар уйиб ташилувчи юклар олдиндан юмшатилган бўлса, уларни ортиш учун турли хил орткич (погрузчик)лар қўлланилса ҳам бўлади. Бунда кўпинча ўз ҳаракати билан объект худудида кўчиб юрувчи орткичларнинг аҳамияти катта. Улар юкларни қисқа масофага кўтариб бориб, транспорт воситасига юклаш имконини беради. Бундай орткичларнинг, айниқса автомобиллар ортиш жойига яқин келолмайдиган объектлардаги аҳамияти беқиёсдир.