Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

 
2. Ақлий тарбия 
 
Табиат билан танишлиришнинг болаларни ақлий жиҳатдан ўсишига 
таъсири каттадир. 
Мактабгача таълим ёшидаги боиаларни табиат бииан таниш-тиришда 
талим-тарбия жараёнида уларнинг онгида атрофни ўраб олган дунё ҳақида 
ҳиссий тажрибага асосланган аниқ билимлар ҳосил қилиш муҳимдир. 
Ҳақиқатни тўғри акс эттирувчи билимлар бcриимаси, болаиарда табиат 
ҳақида нотўғри тушунчалар ҳосил бўлади. 
Нотўғри тушунчалами тузатиш янги тушунчалар ҳосил қилишга 
нисбатан анча қийинроқдир. Шунинг учун болаларда мактабгача таълим 
ёшиданоқ, ҳис cжилиш, қабул қилиб олиш ва зеҳний ривожланиш 
тажрибаларига асосланган ҳолда табиат ҳақида илмий дунёқа раш ламинг 
шаклланиши жуда муҳимдир. 
И.П.Павлов таълимотига кўра, инсоннинг табиатдаги нарса ва 
ҳодисалардан олаётган таъсири биринчи сигнал системасини, уларни 
итбдаловчи сўз эса, иккинчи сигнал системасини ҳосил қилади. Билишнинг 
ҳиссий томони биринчи сигнал систернаси билан боғлиқ, бу кўргазмали, 
образли тафаккурга асосланган бўлиб, мия пўстлоғидаги мувафФақиятли 
боғланишни ўз ичига олади, яъни ташқи дунёдаги нарса ва ҳодисаларни 
сезишда, идрок қилишда ва ласаwурда бевосита акс этади. Билимнинг 
ратсионал томони, абстракт тафаккур, яъни тушунчаларнинг ҳосил бўлиш 
жараёни иккинчи сигнал системаси билан боғлиқдир. Иккинcлии сигнал 
системаси ташқи дунё билан фақат биринчи сигнал системаси орқали алоқа 
олиб боради, шунинг учун тафаккур сезги ва идроксиз бўлиши, бирон нарса 
ҳақида аниқ тасаввурга cга бўлмай туриб тушунча ҳосил қилиниши мумкин 
эмас. 
«Ҳиссий билимнинг физиологик асоси — кўриш, эшитиш, ҳид билиш, 
тери, баракатлантирувчи ва бошқа анали^аторларнинг биргаликдаги 
фаолиятидир» — деган эди И.П.Павлов. 
Ўзлаштиришда қанча кўп анализаторлар биргаликда иштирок этса, 
тасаwур ва тушунча шунчалик аниқ, бой ва маъноли боМади. Демак, 

---

болаиарни 
табиат 
билан 
таништириш 
асосига 
биринчи 
навбатда 
кўргазмалиликни қўйиш керак, яъни нарса ва ҳодисалар улараинг сcзги 
аъзоларига бевосита таъсир этиши, болалар нарсаларни кўриб, қоМ бииан 
ушлаб кўришлари, эшитиб, ҳидлаб кўришлари, таъмини татиб кўришлари, 
яъни уларнинг хусусиятларини сеза билиш имкониятларига эга бўИишлари 
шарт. 
Уйда, сайрда, ўйинларда ва рнчнатда, табиатдаги нарса ва ҳодисатарни 
болаларга таъсир этиши натижасида уларда сеза билиш тажрибалари 
тўпланиб 
боради. 
Мактабгача 
тарбия 
ёшидаги 
болалар 
боглчага 
кетаётганларида кўчадаги об-ҳаво шароити (совуқ, иссиқ, илиқ ва намлик)ни 
сеза оладилар. ҚўИларини ювганларида, чўмилиш вақтида, ўйинларда 
сувнинг хусусиятларини (совуқлиги, илтқлиги, сачраши, тошларнинг сувда 
чўкиши ёки ёғочнинг сузиб юриши)ни пайқай оладилар. Ҳайвонларни 
парвариш қилишда эса уларнинг ҳаракатларини, одатларини билиб оладилар. 
Бола табиат билан яқин муносабарда бўлиши натижасида, ундаги нарса 
ва ҳодисаларни яққол кўриб, идрок қилиш имкониятига эга бўлади. Лекин 
кўпинча бола нарсаларни пайқамай қолиши ёки рнуҳим бўлмаган томонларга 
диққат қилиб, идрок қилган нарса-ларини нотўғри тасвирлаши мумкин. 3-4 
ёшдаги бола учаётган қушларни ҳамма вақт ҳам сезмаслиги мумкин. 
Ҳайвонларни учратганда у биринчи навбатда унинг катталигига эълибор 
беради, аквариумда сузиб юрган балиқни кўрсаииб уни «юряпти» ёки 
«қанотларини силкитяпти», — деб айтади. Бундан маълум бўладики, болани 
табиат билан таништиришда унга ҳодиса ёки нарсани кўрса-тишнинг ўзигина 
кифоя қилмайди. Ўргатиш жараёнида мақсадга мувофиқ раҳбарлик 
қилиниши зарур. Бу эса тарбиячининг боланинг идрокини ёълга соладиган, 
диққатини кўриш ва эшитиши муҳим бўлган нарса ва ҳодисаларга тўғри 
ёъналтирувчи сўзларида ифодаланади. 
Мактабгача тарбия ёшида табиатни олрганиш кўпроқ она лилини билиш 
билан яқиндан боғлиқдир. Бу ёшда сезиб идрок қилишдан кўра сўз билан 
айтиб идрок қилиш муслаҳкам ўзлаш-тирилади. Сезиб идрок қилишда табиат 
ҳақидаги ҳамма билимларни бошланғич манбаи эканлигини доимо назарда 
тутиш керак, аниқроқ қилиб айтганда, болалар онгида ҳақиқатни акс эттириш 
фақат идрок қилиш билан боғланган сўзлар ёрдамида ҳоси! қилиниши 
мумкин. 
Тушунча — бу миянинг аналитик-синтетик фаофиятининг натижасидир. 
Табиатдаги нарса ва ҳодисаларнинг бир неча марта сезиб идрок қилиниши, 
уларнинг бошқалари билан таққослаб кўрилиши, улардаги энг муҳим 
белгиларнинг сўзларда акс эттирилиши натижасида тушунча ҳосил бўлади. 
Тушунча болалар фаолиятида ўйин ва меҳнатда ўзлаштирилади ва текшириб 
кўрилади.