Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қЎҚон давлат педагогика институти

Ижтимоий педагогиканинг принсиплари
―Принцип‖ сўзи лотинча принcипиум сўзидан ҳосил бўлган ва ―асос‖,―бошланиш‖ни билдиради. Ҳар қандай фан учун ишлатилиши, муайян қоидалардан келибчиқадиган ўз принциплари мавжуд. Фанда принцип ва қоидалар, бизга боғлиқ бўлмаганҳолда мавжуд. Улардан четга чиқиш мумкин емас, акс ҳолда педагогик фаолиятнафақат бефойда, балки ҳам зарарли бўлади. Ижтимоий педагогика педагогикадан ажралиб чиқди ва табиийки, ўз асосида шу фан принципларига таянади. Педагогикадаги принциплар шахс таълим-тарбиясининг умумий йўналишини беради ва аниқ педагогик вазифаларни ҳал етиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Бироқ шу фан ривожланишининг ҳар бир даври учун педагогика принциплариҳақидаги масала мунозаралидир. Замонавий давр ҳам бундан мустасно емас. Ҳар хилолимлар у ёки бу принципларни олға суради ёки янгидан маълумларни изоҳлайди. Буборада ижтимоий педагогикада янада кўп қийинчиликлар юзага келмоқда, аммоунинг дунёвий балоғат ёшига (100 йилдан ортиқ) қарамай Ўзбекистонда бу фан ендиўзининг биринчи қадамларини қўймоқда.Биз учта принципни кўриб чиқамиз – тарбиянинг табиатга уйғун бўлишитўғрисидаги принцип, тарбиянинг маданий уйғун бўлиши принципи ва гуманизмпринципи. Шу принциплардан ҳар бири ижтимоий педагогикада ўзининг талқинига ва ўзигахос хусусиятига ега.
5. а) Тарбиянинг табиатга уйг‟ун бо‟лиши принципи Тарбиянинг табиатга уйғун бўлиши – ижтимоий педагогика принципи, шунга кўра ижтимоий педагог ўз амалий фаолиятида боланинг табиий ҳолда ривожланиши омилларигатаянади. Тарбиянинг табиатга уйғун бўлиши принципи илк бор буюк славян педагоги Ян Амос Коменский (1592-1670) билан унинг ―Буюк дидактика‖ (1632) деган енг асосий ишида таърифланган Коменский, инсон табиатнинг бир қисми сифатида унинг енг асосий, умумий қонунларига бўйсунади, деб ҳисоблади. Коменскийнинг фикрича, табиатнинг бу қонунлари ўсимликлар ва ҳайвонлар оламида ҳам, шунингдек, инсонга нисбатан ҳам ўз таъсирини ўтказиб туради. Я.А.Коменский нафақат табиатнинг умумий қонунларига, балки бола шахси психологиясига ҳам таянарди. У болалар, ўспиринлар ва ёш йигитларнинг ёшига оид тавсифига таянга ҳолда ўз болалар таълим-тарбияси тизимини илгари суради, асослайди ва қуради. Коменскийдан анча илгари Шарқ Уйғониш даври буюк қомусий олими ва мутафаккири Абу Али ибн Сино (980-1037) ўз ишларида тарбиянинг табиатга уйғун бўлиши ҳақида гапирган еди. Масалан, ―Уй-рўзғор тутиш‖ ҳақидаги асарида Ибн Сино ёзган едики, инсон ақлли мавжудот, шунинг учун табиатда алоҳида ўрин тутади ва унинг қонунларига кўра ривожланади. ―Ёмон хислатларни қайта тарбиялаш‖ асарида еса Ибн Сино ёзадики, кимки аҳлоқсиз инсонни тарбияламоқчи (қайта тарбияламоқчи) бўлса, унда у уни ҳар томонлама ўрганиши (инсонни), инсон табиати қоидаларини билиши керак. Натижада тарбиянинг табиат билан уйғун бўлиши принципи кўпгина буюк педагоглар томонидан ўз педагогик ва ижтимоий педагогик назариялари қуриш асоси сифатида олинган еди. Масалан, француз файласуфи Жан Жак Руссо (1712-1778) ҳисоблаган едики,бола тарбияси табиат билан уйғун равишда амалга оширилиши керак. У ёзардики,―Болалар катта бўлишидан илгари бола бўлиши керак‖.Швейцар педагоги Иоганн Генрих Песталоцци (1746-1827) етим ва қаровсиз болалар учун муассасалар ва болалар уйини яратган, у ҳисоблардики, табиат мақсади –инсон табиий кучлари ва қобилиятларини ривожлантиришдир, бунда ривожланиш ҳар томонламава уйғун бўлиши лозим. Немис олим-педагоги Адолф Дистервег (1790-1866) ҳам И.Г.Бесталоцци кетидан бу принципни енг муҳим тарбия принципи деб ҳисоблаган. Уз ишларида ёзган едики, таълим ва тарбия жараёнида ё шва индивидуал хусусиятларни еътиборга олиш лозим. Тарбиянинг табиат билан уйғун бўлиши рус классик педагоглари ишларида ҳам ўз аксини топган. К.Д.Ушинский (1824-1871) ўзининг асосий ―Инсон тарбиянинг мазусисифатида‖ деган психологик-педагогик асарида ёзган едики, бола тарбияси ва таълимиучун тарбия принциплари ва қоидаларини билиш, балки инсон табиати асосий қонунларинибилиш, уларни ҳар бир аниқ ҳолда татбиқ қила олиш лозим. К.Д.Ушинский физиология,гигиена ва психология (диққат, хотира, тасаввур, ҳислар, ирода) асосларини олдинданўрганиш заруриятини асослаб берди, бунинг асосида сўзлаш қобилиятини, аҳлоқий, естетиква диний ҳисларни, дидактикани ўрганишга ўтиш мумкин.Шарқ Уйғониш даври мутафаккир қомусий олими Абу Наср ал-Фароби (873-950) педагогиканинг мустақил фан сифатида ажралиб чиқишига қадар ўз асарларида едики, инсонтабиатнинг енг таъкидлаган олий ютуғидир ва ўз ақлига кўра атроф-муҳитни ҳартомонлама идрок қилиш мумкин. Абдулла Авлоний (1878-1934) ―Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ‖ деган асарида турли шахс аҳлоқий хислатларини тарбиялашга катта еътибор беради. Унинг асарини ўзбек тилида ёзилган педагогика бўйича биринчи дарслик деб ҳисоблаш мумкин.Педагогика мустақил фан сифатида Я.А.Коменскийнинг ―Буюк дидактика‖ (ХВИИ аср) деган асаридан сўнг ажралиб чиқди, унда дидактика принциплари ва педагогик жараён қонуниятлари аниқ таърифланган. Форобий педагогикани мустақил фанга ажратмаган, уни сиёсий (фуқаро) фан таркибига киритган. Унинг фикрича, болаларда ижобий аҳлоқ хисларини тарбиялашда атроф-муҳит катта табиий камолотига ишонарди, бола табиатидан гўзаллик ва меҳр-оқибат билан уйғун равишда туғилади. Ижтимоий педагогикада тарбиянинг табиат билан уйғун бўлиш принципига амал қилиб, қуйидаги қоидаларга таяниш лозим:Болалар ёши хусусиятларини еътиборга олиш; Болалар жинсий хусусиятларини еътиборга олиш; меъёрдан четга чиқиш билан боғлиқ бўлган болаларнинг индивидуал хусусиятларини еътиборга олиш; бола шахсидаги ижобий, кучли томонларга таяниш; бола ташаббускорлигини ва мустақиллигини ривожлантириш.Маданият билан уйғун бўлиш принципиБу принцип тарбиянинг табиат билан уйғун бўлиши принципининг давомидир. Унингзарурияти инсон табиати билан шартланган. Инсон биологик мавжудот сифатида туғилади,шахс бўлиб еса бир авлоддан иккинчи авлодга шахс тарбияси ва ривожланиши жараёнида ўтадиган ўзини тутиш ижтимоий тажрибани ўзлаштириб, етишади. Антик жамиятдаги файсуфлар ва педагоглар шахс шаклланиши ва маданият ўртасидаги чуқур боғлиқликни таҳлил қилганлар. Шу нарсага Шарқ Уйғониш даври мутафаккирлари ва қомусий олимлари бўлган Фаробий, Беруний, Ибн Сино, ХИИ аср инсонпарвари Алишер Навоий ҳам ўз асарларида таянганлар. Бунда иккита муҳим тезис белгиланди: шахс маданият орқали шаклланади, ҳар қандай маданият асосий бойлиги еса инсондир. Ўтмиш файласуфи ва педагоглари ҳисоблардики, маданият юқори аҳлоқий инсонни шакллантиришнинг зарурий ва енг муҳим омилидир.Маданий уйғун бўлиш принципи педагогикада А.Дистервег (ХИХ аср) билан илгари сурилган. У ҳисоблардики, тарбия қилишда жой ва вақт шарт-шароитларини, яъни инсон туғилган вақти ва жойини, бир сўз билан айтганда бутун замонавий маданиятни еътиборгаолиш зарур. Бутун инсоният, ҳар бир ҳалқ ва ҳар бир авлод маданият ривожланишинингмаълум бир поғонасида туради – бу аждодлар билан улар тарихи натижаси сифатида қолдирилганмерос. Маданий уйғун бўлиш принципи муайян ташқи, ички ва ижтимоий маданиятасосида ўқув-тарбиявий жараённи ташкил қилишни билдиради. Дистервегга кўра ташқимаданият – бу аҳлоқ турмуш, истеъмол қилиш меъёрлари ички маданият – инсоннингмаънавий ҳаёти. Ижтимоий маданият ижтимоий муносабатлар ва миллий маданият. Россия педагогикасида маданий уйғун бўлиш ғояси К.Д.Ушинский асарларида берилган еди. У шу ҳақида ёзардики, агар биз зиёли инсон ва фуқарони тарбияламоқчи бўлсак, ёзиш, ўқиш, санаш, малакасидан, ўз дини, ўз ватани, унинг табиати, георафия, тарих, маданиятни билишидан бошлаш керак. К.Д.Ушинский асарларида бу ғоя халқчилик ғояси сифатида акс еттирилади. Халқчилик деганда К.Д.Ушинский ҳар бир халқнинг ўзига хослигини унинг тарихий ривожланиши, географик ва табиий шарт-шароитлари билан шартланиши орқали тушунган. Маданий уйғун бўлиш ғояси педагогикамизда Абдулла Авлоний билан берилган. Бу ғоя унинг ―Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ‖ деган асарларида Ватанга муҳаббат сифатида акс еттирилади. ―Инсон туғилган ва ўсган шаҳарни, ёзади А.Авлоний - ҳамда шу шаҳар жойлашган мамлакатни шу инсон Ватани деб атайдилар... биз, Туркистонликлар, ҳаётимиздан ҳамафзал ўз қуёшли ўлкамизни севганимиздек, араблар ҳам ўз Арабистонини, унинг иссиқ қумли чўлларини, ескимослар ўз Шимолини, абадий муз ва қорлар билан қопланган енг совуқ ерларини севади‖. Маданий уйғун бўлиш принципи умуминсоний маданият қадриятлари салоҳиятини умуминсоний ва миллий маданияти қадриятлари ва меъёрларини тарбиялашда ҳисобга олишни кўзда тутади.Умуминсоний қадриятларга енг катта бўлган қадрият инсон, инсон яшайдиган табиий муҳит – оила, ҳаёт фаолияти асоси меҳнат, яшаш шарти - ердаги тинчлик, инсон фаолияти асоси - билим, инсониятнинг тарихий тикланган ижтимоий тажрибаси – дунёвий маданият киради. Миллий қадриятлар: Ватан тарихи, она тили ва адабиёти, халқ санъати, миллий маданият, урф-одатлар, маросимлар, анъаналар яна А.Навоий таъкидлаган едики она тилида (ўзбек тили) ёзиш халқ ишидир.Турли жамият маданиятларига болани жалб етиш: турмуш, жисмоний, жинсий, ақлий, сиёсий, маънавий – жуда мураккаб масала, бу масала оила ва жамият, турли муассаса ва бирлашмаларнинг (мактаб, болалар боғчаси, мактабдан ташқари ташкилотлар, ёшлар ташкилоти ва б.) биргаликдаги ҳаракатлари орқали ҳал қилинади. Сабаби бола ҳаётининг турли даврларида бу ерларда бўлади. Агар бола нормал ривожланса, унда у жамият маданиятини ўзлаштиради ва табиий йўл билан жамиятга киради. Агар бола жисмоний, психологик ёки ижтимоий камчиликларга ега бўлса, унда унинг халқ маданий қадриятларига жалб қилиниши анча мураккаблашади. Шунинг учун шундай болалар учун маданият қадриятларига болаларни жалб етиш методикаси ва технологияси ишлаб чиқилган. Маданий уйғун бўлиш принципини татбиқ етиш бир қатор қоидаларнинг бажарилишини талаб етади: болаларда ҳар хил маданият турларининг шаклланишида меъёрдан четга чиқишини еътиборга олиш; ривожланишда нуқсонли болалар ижодини ривожлантириш.Гуманизм принципи ―Гуманизм‖ ва ―инсонийлик‖ сўзлари лотинча ―ҳуманус‖ сўзидан келиб чиқиб,―инсоний‖ деган маънони билдиради. Гуманизм – инсон қадриятини шахс деб, еркинликка,бахтга бўлган ҳуқуқини, қобилиятлари ривожланиши ва намоён бўлишини тан оладиганқарашлар тизими. Биз инсон манфаатини ижтимоий ҳодисаларни баҳолаш мезони, тенглик,ҳақонийлик, инсонпарварликни жамиятдагимуносабатларнинг исталган меъёри деб ҳисоблайдиган тизимдир.Ижтимоий педагогиканинг илмий фан сифатидаги тузилиши
2.1. Педагогика ва ижтимоий педагогика тоифалари.
Кўп жиҳатдан маълум бир фаннинг илмий ҳолати ва ижтимоий обрўси назариянинг ривожланиш даражасига боғлиқ бўлиб, унга яхлит нуқтаи назар берилади муайян соҳани объектив акс еттирувчи қонунлар ва нақшлар ҳақиқат ва ҳар бир фан ушбу фанни ўрганиш мавзусидир
ўз тушунчалари ва категорияларида акс еттириш фанини ўзига хос билим тизими билан ажралиб туради.
Концепция реал дунёни уни шакллантириш жараёнида акс еттириш шаклларидан биридир
Концепциялар воқеликни англаш натижасида туғилади ва емпирик тажриба. Концепциялар статик емас, улар ўзгаради объектив воқеликдан келиб чиққан тарихий вазият ва бошқалар. ИН ҳар қандай фаннинг ривожланиши, тушунчалар бирлаштирилган, мустаҳкамланган ва тоифаларга айлантирилди. Категория енг умумий, асосий ва шу каби нарсаларни англатади қолган "концепциялар" дан келиб чиқадиган "умумий" тушунчалар, фанда ишлатилади.
Шундай қилиб, ҳар бир фан ўз концептуал хусусиятига егаўзаро боғлиқлик ва ўзаро боғлиқликни акс еттирувчи категория тизимиунга киритилган тушунчалар.Таълим - бу тизимлаштирилган нарсаларни ўзлаштириш жараёни ва натижасидирбилим, кўникма ва қобилият.Ўрганиш - бу ижтимоий ва тарихий нарсаларни ўтказиш жараёни тажриба.