Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

4.2-жадвал
Самарқанд туманида солиқ тўловчилар томонидан тўланган солиқлар ва солиқ идоралари томонидан қонунбузарлардан ўндирилган солиқларнинг 2012-2020 йиллардаги динамикаси³³

Йил-лар	Солиқ тўловчилардан тушган солиқлар		Солиққа оид қоунбузарликка йўл қўйганлардан ундирилган солиқлар		Солиққа оид қонунбузарликка йўл қўйганлардан ўндирилган солиқ суммасининг умумий солиқ суммасидаги улуши, %
	суммаси, минг сўм	ўзгариш суръати, %	суммаси, минг сўм	ўзгариш суръати, %
2012	43 714 889,1	100,00	310 828,3	100,00	0,71
2013	54 679 272,0	125,10	859 020,6	276,40	1,57
2014	67 449 888,4	123,40	1 417 079,2	455,90	2,10
2015	75 422 640,9	111,80	877 033,9	61,90	1,16
2016	111 516 315,8	147,90	1 024 804,9	116,8	0,91
2017	109 769 917,8	98,40	1 237 180,6	120,7	1,12
2018	125 848 649,2	114,60	845 673,40	68,4	0,67
2019	218 477 644,2	173,60	916 747,90	108,4	4,19

Ушбу жадвал маълумотларининг гувоҳлик беришича, солиқ тўловчилардан тушган солиқлар ошиб бормоқда. 2012-2019 йилларда солиқ суммаси 4,9 мартага ўсди, бу солиқ тўловчиларнинг сонига нисбатан анча юқори, чуки уларнинг ўсиш суръати 1,5 мартага тенг эди. Солиққа оид қоунбузарликка йўл қўйган хўжали юритувчи субектлардан ундирилган солиқларнинг суммаси шу даврда 2,9 мартага ошган. Бу кўрсатадики, солиққа оид қонунбузарликларнинг ҳажми каттариб бормоқда. Солиққа оид қоунбузарликка йўл қўйганлардан ўндирилган солиқ суммасининг умумий солиқ суммасидаги улуши эса кўпайиш тенденциясига эга эканлиги ижобий ҳолат, деб баҳолаш мумкин эмас. Унинг миқдори 2012 йилда 0,75%ни ташкил қилган бўлса, 2019 йилга келиб 4,19%га тенг бўлган. Бундай пасайиш тенденцияси кўрсатадики, солиққа оид қонунбузарликка йўл қўйган хўжалик юритувчи субъектлардан ундирилган солиқлар миқдори кўпайиши билан, унинг улуши камаймаётганлигидан далолат беради.

Бу борада тўғри хулоса чиқариш учун, қонунбузарликка йўл қўйган субъектларга тўғри келадиган ундирилган солиқ суммасининг миқдорини аниқлашни тақозо қилади (4.3-жадвал).
4.3-жадвал
Самарқанд туманида солиқ тўловчилар томонидан қонунбузарликка йўл қўйган субъектларга тўғри келадиган ундирилган солиқ суммасининг 2000-2007 йиллардаги динамикаси³⁴

Йил-лар	Солиққа оид қоунбузарликка йўл қўйганлардан ундирилган солиқлар		Солиққа оид қоунбузарликка йўл қўйганлар		Қонунбузарликка йўл қўйган битта субъектга тўғри келадиган ундирилган солиқ суммаси
	суммаси, минг сўм	ўзгариш суръати, %	сони, бирликда	ўзгариш суръати, %
2012	310 828,3	100,00	241	100	1289.74
2013	859 020,6	276,40	263	109.12	3266.2
2014	1 417 079,2	455,90	254	105.39	5579,05
2015	877 033,9	282,16	346	143.56	2534,78
2016	1 024 804,9	329,70	821	340.66	1248.23
2017	1 237 180,6	398,02	734	304.56	1685,53
2018	845 673,40	272,07	397	164.73	2130,15
2019	916 747,90	294,93	573	237.75	1599.90

Кўриниб турибдики, солиққа оид қонунбузарликларга йўл қўйган корхоналардан ундирилган жарималарнинг умумий солиқ суммасидаги улуши ҳамон сезиларли даражада сақланиб қолаётганлигининг гувоҳи бўлган эдик. Таҳлил натижасида қонунбузарликка йўл қўйган битта субъектга тўғри келадиган ундирилган солиқ суммасининг ҳам йилдан йилга муттасил ўсиб бораётганлиги кузатилмоқда. 2017 йилда ҳар бир қонунбузарликка йўл қўйган субъектга 1289,7 минг сўм тўғри келган бўлса, 2014 йилда энг катта миқдорга, яъни 5579,05 минг сўмга етди ва унинг ўсиш суръати 432,5%ни ташкил қилди. Бу кўрсаткич анча юқори. Чунки солиқ жиноятига қарши бир қанча ташкилотлар ишлаб туришига қарамасдан унинг миқдори ошиб бормоқда. Бу ҳолат кўрсатадики, олдингига нисбатан солиқни яшириб қолиш 5,0 мартадан ошиб кетган. Бу ҳолатни ижобий баҳолаб бўлмайди.

Бундай натижа яна бир бор кўрсатмоқдаки, ҳали солиқ тўловчиларнинг маънавияти ва ҳуқуқий маданияти мустақиллик талаби даражасида эмас экан. Ҳозирги пайтда солиқ тўловчиларнинг ҳам ва солиқ идоралари ходимларининг ҳам маънавиятини ошириш, ҳуқуқий маданиятини юксалтириш, жазо ва рағбатлантиришнинг тўғри механизмларини топишни талаб қилади.
Корхоналарнинг иқтисодий хавфсизлигига таъсир этувчи омиллардан бири солиқ тўловчиларнинг ва солиқ идоралари ходимларининг қаттиқ интизомига боғлиқ. Аммо солиқ тизимидаги қонунбузарликлардаги ҳолат солиқ тўловчиларнинг солиқ тўлашдаги интизомсизлигидан ва қонунбузарликларга йўл қўяётганликларидан далолат беради. Бир қарашда жарималар солиқ идоралари нуқтаи назаридан жуда жозибали туйилади, чунки бу суммалар солиқчиларнинг топган қўшимча молиявий манбаси ҳисобланади. Аммо унинг келиб чиқиш илдизига назар ташлайдиган бўлсак, бу ҳам солиқ тўловчиларнинг қонунбузарликка йўл қўйганлигининг оқибатидир. Демак, бу ҳам ижобий кўрсаткич эмас. Бу ҳолат ҳам пировардида корхоналарнинг иқтисодий хавфсизлигига таҳдид соладиган омиллар сирасига киради.
Ҳозирги пайтда солиқ қонунбузарликларига йўл қўйган хўжалик юритувчи субъектлардан ўндирилган жарималарнинг миқдори ҳам кўплигича сақланиб қолмоқда. Бу қуйидги жадвалда ўз ифодасини топган (4.4-жадвал).
4.4-жадвал