Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

 
ANTONIMLIK MUNOSABATINING IFODALANISHI. 
KONVERSIV ANTONIMLAR 
 
Qo‘ldoshov O‘.O‘. (SamDCHTI katta o‘qituvchi) 
 
Tilning semantik jihatini o‘rganishda antonimlik hodisasi ham muhim 
o‘ziga xos o‘rin tutadi. An’anaviy semantika antonimlikka ma’nolarning 
qarama qarshiligi deb qaraydi. Lekin zamonaviy semantikaning rivojlanishi 
bilan antonimlik haqida yanada chuqurroq ilmiy va tavsilotli tadqiqotlar 
paydo bo‘lmoqda. Zamonaviy tilshunoslikda olib borilgan ilmiy 
tadqiqotlarda, ayniqsa, Jon Layonz (John Lyons) tadqiqotlarida antonimlik 
hodisasining yangi qirralari ochib berildi. Zamonaviy semantika antonimlarni 
semantik oppozitsiya nuqtai nazaridan 3 guruhga bo‘lib o‘rganishni taklif 
etmoqda. Ular: qarama-qarshi antonimlar (contrary antonyms), bir-birini 
to‘ldiruvchi yoki komplementar antonimlar (complementary antonyms) va 
konversiv antonimlar (converse antonyms). 
Qarama-qarshi antonimlar (contrary antonyms) - bu wide/narrow, 
old/young, big/small kabi juft so‘zlar shaklidagi ma’no oppozitsiyalarining 
bir turi. Bunday antonimlar predmetning belgisini daraja nuqtai nazaridan 
ifodalovchi qarama qarshi so‘zlar sifatida namoyon bo‘ladi. Shu sababli, 

---

15 
masalan, yo‘l keng, juda kenga va boshqasidan ko‘ra kengroq bo‘lishi 
mumkin. Bu shundan dalolat beradiki, qarama-qarshi antonimlarda semantik 
qutblilik nisbiy va oppozitsiya darajalanadi. Shu sababli, ba’zi tilshunoslik 
kitoblarida bu turdagi antonimlar “darajalanuvchi antonimlar” (gradable 
antonyms) deb ham ataladi. Bu shu ma’noni anglatadiki qarama-qarshi 
antonimlar (contrary antonyms) ikki qutbning eng ekstremal nuqtasini 
ifodalab keladi. Ya’ni, ikki qarama qarshi antonim so‘zlarning orasida turli 
darajadagi soz’lar joylashgan bo‘ladi. Masalan, beautiful - ugly va love – 
hate juftliklari orasida quyidagi darajalanuvchi sifatlar joylashgan bo‘lishi 
mumkin: 
beautiful ─pretty ─ good-looking ─ plain─ ugly 
love – attachment – liking – indifference – antipathy - hate. 
Bir-birini 
to‘ldiruvchi, 
ya’ni 
komplementar 
antonimlar 
(complementary antonyms) binar semantik kontrast hosil qiladi, ya’ni bu 
turda juft so‘zlar bir birini to‘ldirish xarakterida bo‘ladi. Masalan, male – 
female, boy – girl juftliklari. Male so‘zi female so‘zining komplementaridir 
va aksincha. Bu munosabatda bir jihatning tasdig’i, boshqa bir jihatni rad 
etadi, va aksincha, bir jihatning rad etilishi boshqa bir jihatning 
tasdiqlanishiga olib keladi. Qarama-qarshi antonimlar (contrary 
antonyms)dan farqli ravishda komplementar antonimlar (complementary 
antonyms) bir butun semantik maydonni ikki qismga ajratib yuboradi. 
Masalan, male – female juftligi bir xil semantik maydonga oid: insonning 
jinsini ifodalab kelmoqda va bir butunlikdagi “human” semantik maydonini 
bo‘lib yubormoqda. Biz male/female juftligini man va woman, boy va girl 
so‘zlari orasidagi binar oppozitsiy sifatida ham olishimiz mumkin:
man [+Human, +Adult, +Male] 
woman [+Human, +Adult,–Male] 
boy [+Human, –Adult, +Male] 
girl [+ Human, –Adult, –Male] 
Yuqoridagi komponent tahlil shuni ko‘rsatmoqdaki, “man va woman” 
antonimlari bir xil semantik xususiyatga ega [+Human], [+Adult]. Yagona 
oppozitivlik - bu “man” erkak jins [+Male], woman “ayol jins” female [-
Male]. Komplementar antonimlar haqida shunday xulosaga kelishimiz 
mumkinki, ular faqat bitta qarama-qarshi semantik xususiyatga ega bo‘lishi 
kerak. Shu ma’noda, “man and boy” hamda “woman and girl” so‘zlarini ham 
antonimik juftliklar deya olamiz, zero, har ikki juftlik faqat balog’at yoshi 
jihatidan [± Adult] qarama-qarshilikka ega. 
Konversiv antonimlar antonimlikning maxsus turi bo‘lib, bunda 

---

16 
antonim so‘zlar darak-inkor shakldagi oppozitsiyani hosil qilmaydi. Bular 
ikki tushuncha orasidagi o‘zaro aloqador qarama-qarshilik (relational 
opposition)ni ifodalab keladi. O‘zaro aloqador qarama-qarshilikka ingliz 
tilida buy – sell, give – receive, parent –child, debtor – creditor, above – 
below kabi juftliklar orasidagi munosabatni misol qilib ko‘rsatishimiz 
mumkin. Buy fe’li sell fe’lining konversiv jufti va aksincha: Agar Anvar 
Botirga soat sotsa unda Botir Anvardan soat sotib oladi. (Anvar sells a watch 
to Bobur , Bobur buys a watch from Anvar). Xuddi shunday munosabatni
above – below predloglari orasida ham kuzatishimiz mumkin: Agar Soat 
doskaning tepasida bo‘lsa, unda doska soatning pastida bo‘ladi. (The watch 
is above the blackboard, the blackboard is below the clock).
Diqqat bilan tahlil qilar ekanmiz, bu tur antonimlik to‘liq qarama-
qarshilikni ifodalamaydi, bunda ma’nolarning o‘zaro tobeligi kuzatiladi, 
ya’ni o‘zaro qarama-qarshi juft so‘zlarning biri ikkinchisining mavjudligini 
taqazo etadi. Masalan, agar sotib olish (buy) bo‘lmasa sotish (sell) 
bo‘lmaydi, ota-ona (parent) bo‘lmasa farzand (child) ham bo‘lmaydi. Shu 
munosabat bilan, konversivlik bunday tobelikning simmetrikligi bo‘lmagan 
komplementar antonimlardan farq qiladi. Mana shu holat ushbu tur antonym 
bilan oldingisining asosiy farqi hisoblanadi.