Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Ўзгарувчан харажатлар деганда ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиб 
бориши билан мос равишда умумий миқдори ошиб борадиган харажатлар 
тушунилади. Мисол учун, бир хилдаги моддий, меҳнат ва бошқа харажатларни 
талаб этадиган 1 та музлатгичга кетадиган жами харажат 1 200 000 сўм десак, 
100 та музлатгич учун кетадиган жами харажат 120 000 000 сўмни 
(1200000*100), 200 та музлатгич учун кетадиган жами харажат 240 000 000 
сўмни (1200000*200) ташкил этади. Демак, бунда корхонанинг жами 
ўзгарувчан харажатлари ишлаб чиқариш ҳажмига мувофиқ пропорционал ошиб 
боради, шу билан бирга 1 бирлик маҳсулотга тўғри келадиган ўзгарувчан 
харажатлар ўзгармас (турғун) бўлиб қолаверади (2-расмга қаранг). 
а) Умумий ўзгарувчан харажатлар. в) Бир бирлик учун ўзгарувчан харажатлар. 
у 
у 
у = bх
b
=
у
х
100
200
300
400
500
х
100
200
300
400
500
х
Фаолллик даражасии 
Фаоллик даражаси
(ишлаб чиқарилган маҳсулот сони) 
((ишлаб чиқарилган маҳсулот сони))
 
2-расм. Ўзгарувчан харажатлар: а) умумий; б) 1 бирлик маҳсулотга 
Ўзгармас (доимий) харажатлар деганда ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиб 
боришидан қатъий назар умумий миқдори ўзгармайдиган харажатлар 
тушунилади. Уларга мисол бўлиб цех биноси ижара ҳақи, суғурта суммаси, 
бино ёки бошқа асосий воситалар амортизацияси ҳисобланади. Бундай 
харажатларнинг умумий суммаси доимий бўлсада, бироқ бир бирлик 
маҳсулотга тўғри келадиган миқдори ўзгарувчан бўлади. Айтайлик, юқорида 
келтирилган музлатгичлар ишлаб чиқариладиган цех учун ижара ҳақи ойига 
12 000 000 сўм. Бу ҳолда ҳар ойлик ижара ҳақи суммаси доимий бўлсада, 

---

13 
бироқ бир бирлик маҳсулотга тўғри келадиган ижара ҳақи 100 музлатгич ишлаб 
чиқарилганда 120 000 сўмни (12000000/100), 200 та музлатгич ишлаб 
чиқилганда эса 60 000 сўмни (12000000/200) ташкил этади. . Демак, бунда 
корхонанинг иш фаоллиги ошсада, жами ижара ҳақи суммаси ўзгармасдан 
қолади, шу билан бирга 1 бирлик маҳсулотга тўғри келадиган ўзгармас 
харажатлар ўзгарувчан бўлиб қолади (3-расмга қаранг). 
а) Умумий ўзгармас харажатлар. в) Бир бирлик учун ўзгармас харажатлар. 
у 
у 
у = а
а
=
у
х
Фаоллик даражасиь 
активности
х
Фаоллик даражасии
х
((ишлаб чиқарилган маҳсулот сони) 
((ишлаб чиқарилган маҳсулот сони)