Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

 
 
7-маъруза 
ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ЗАРАРСИЗЛИГИ, 
ХАВФСИЗЛИГИ ВА ОПЕРАЦИОН РИЧАГНИ 
АНИҚЛАШ ВА БАҲОЛАШ МЕТОДЛАРИ 

---

69 
1.ИШЛАБ ЧИКАРИШ ЗАРАРСИЗЛИГИНИ АНИКЛАШ ВА 
 БАҲОЛАШ МЕТОДЛАРИ 
Корхоналарнинг узлуксиз ривожланишининг муҳим омили бўлиб,унинг 
зарарсизлигини таъминловчи даромадни олиш, харажатларни тежаш ва фойдага 
эришиш ҳисобланади. Айнан шундай мақсадга эришиш корхоналар 
фаолиятини бошқаришда улар даромадлари, харажатлари ва фойда 
кўрсаткичларини тўғри режалаштиришни, уларни таҳлил қилиш доимий 
назорат қилишни тақоза этади. 
Даромад, харажат ва фойда кўрсаткичларини режалаштириш, таҳлил 
қилиш ва назорат қилиш негизида уларнинг ўзаро боғлиқлиги ётади. Ушбу 
боғлиқликни график тарзда қуйидагича ифодалаш мумкин. 
С
у
м
Критик нукта
Суммар
харажатлар
Суммар даромадлар
Х
Сотиш ҳажми миқдори 
Рис. 11.1. 
Даромад, харажат ва фойданинг ўзаро боғлиқлигини қуйидаги формулалар 
билан ҳам ифодалаш мумкин: 
Жами маҳсулот (иш, хизмат)лар бўйича 
Сотишдан тушум 
(даромад) 
= 
Ўзгарувчан 
харажатлар 
+ 
Доимий 
харажатлар 
+ 
Фойда 
Маржинал 
даромад 
= 
Сотишдан 
тушум (даромад) 
- 
Ўзгарувчан 
харажатлар 
Фойда 
= 
Маржинал 
даромад 
- 
Доимий 
харажатлар 
Маржинал 
даромад даражаси 
= 
Маржинал 
даромад 
: 
Сотишдан 
тушум 
(даромад) 

---

70 
Бир бирлик маҳсулот (иш, хизмат) бўйича 
Сотиш баҳоси 
= 
1 бирликга тўғри 
келувчи 
ўзгарувчан 
харажатлар 
+ 
1 бирликга 
тўғри келувчи 
доимий 
харажатлар 
+ 
1 бирликга 
тўғри келувчи 
фойда 
Бир бирликка 
тўғри келувчи 
маржинал 
даромад 
= 
Сотиш баҳоси 
- 
1 бирликга 
тўғри келувчи 
ўзгарувчан 
харажатлар
Бир бирликка 
тўғри келувчи 
фойда 
= 
Бир бирликка 
тўғри келувчи 
маржинал 
даромад 
- 
1 бирликга 
тўғри келувчи 
доимий 
харажатлар 
Бир бирликка 
тўғри келувчи 
маржинал 
даромад даражаси 
= 
Бир бирликка 
тўғри келувчи 
маржинал 
даромад 
: 
Сотиш баҳоси 
Юқоридаги 
кўрсаткичлар 
боғлиқлигининг 
таҳлили 
авваламбор 
корхоналарда барча ўзгарувчан ва доимий харажатларни қоплашга имкон 
берувчи ишлаб чиқариш ҳажмини аниклашга имкон беради. Айнан қандай 
ишлаб чиқариш ҳажмига эришиш, корхонада тушум ва қилинган барча 
харажатлар суммаларини бир-бирига тенглигини таъминловчи критик нуктани 
белгилашга асос бўлади. Критик нуқта – бу шундай нуктаки, унинг даражаси 
корхонага ҳеч бўлмаганда зарарсизликни таъминлайди. Шу боис, ушбу нуктани 
зарарсизлик нуктаси ҳам деб атайдилар. Ушбу нуктадан ошган даражага 
эришгандан бошлаб корхона фойда кўра бошлайди.
Корхоналарнинг зарарсизлик нуктасини миқдор ва пул бирлигида ифодалаш 
мумкин.