Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти “Бухгалтерия ҳисоби” кафедраси

Aсосий молиявий тизимлар.



Молия тизими бу банклар, суғурта компаниялари ва фонд биржалари каби маблағлар алмашинувига рухсат берувчи муассасалар тўпламидир. Молиявий тизимлар қатъий, минтақавий ва глобал даражада мавжуд. Қарз олувчилар, қарз берувчилар ва инвесторлар лойиҳаларни молиялаштириш учун истеъмол маблағлари ёки самарали сармоялар учун ҳамда ўзларининг молиявий активларини қайтариш учун жорий маблағларни алмашадилар. Молия тизимига шунингдек, қарз олувчилар ва қарз берувчилар қайси лойиҳалар молиялаштирилиши, кимлар лойиҳаларни молиялаштириши ва молиявий битимлар шартларини ҳал қилишда фойдаланадиган қоидалар ва амалиётлар тўплами киради.
• Молия тизими бу маблағлар алмашинувини осонлаштириш учун фойдаланиладиган глобал, минтақавий ёки фирмаларга хос ташкилотлар ва амалиётлар тўпламидир.
• Молиявий тизимлар бозор тамойиллари, марказий режалаштириш ёки иккаласининг гибридидан фойдаланган ҳолда ташкил этилиши мумкин.
• Молия тизимидаги ташкилотлар банклардан тортиб фонд биржаларига ва ҳукумат хазиналарига қадар ўз ичига олади
Бошқа ҳар қандай соҳа цингари молия тизимини ҳам бозорлар, марказий режалаштириш ёки иккаласининг аралашмаси ёрдамида ташкил этиш мумкин.
Молиявий бозорларда қарз олувчилар, қарз берувчилар ва инвесторлар кредитлар ва бошқа операциялар бўйича музокаралар олиб борадилар. Ушбу бозорларда иккала томоннинг савдо-сотиқдаги иқтисодий фойдаси одатда пулнинг бирон бир шакли ҳисобланади: жорий пул (нақд пул), келажакдаги пулга бўлган талаб (кредит) ёки келажакдаги даромад салоҳияти ёки ҳақиқий активларнинг қиймати (капитал). Буларга лотин асбоблари ҳам киради. Товар фючерслари ёки актсионерлик опсиялари каби ҳосила воситалар, асосий ёки молиявий активлар фаолиятига боғлиқ бўлган молиявий воситалардир. Молия бозорларида буларнинг барчаси оддий талаб ва таклиф қонунларига биноан қарз олувчилар, қарз берувчилар ва инвесторлар ўртасида сотилади.
Марказлаштирилган режалаштирилган молиявий тизимда (масалан, битта фирма ёки буйруқбозлик иқтисодиёти) истеъмол ва инвестиция режаларини молиялаштириш контрагентлар томонидан битимда эмас, балки тўғридан-тўғри менежер ёки марказий режалаштирувчи томонидан ҳал қилинади. Қайси лойиҳалар маблаг ъолади, кимнинг лойиҳалари маблағ олади ва кимни молиялаштириши режалаштирувчи томонидан белгиланади, бу бизнес менежери ёки партиянинг бошлиғи дегани.
Аксарият молия тизимлари иккала бериш ва олиш бозорлари ва юқоридан пастга марказий режалаштириш элементларини ўз ичига олади. Масалан, бизнес-фирма бу ички молиявий қарорларига нисбатан марказлаштирилган режалаштирилган молиявий тизим; аммо, одатда, узоқ муддатли режаларини амалга ошириш учун ташқи кредиторлар ва инвесторлар билан ўзаро алоқада бўлган кенг бозор доирасида ишлайди.
Шу билан бирга, барча замонавий молия бозорлари қандайдир транзактсияларга рухсат берилган чегараларни белгилайдиган ҳукумат томонидан тартибга солинадиган база доирасида ишлайди. Молиявий тизимлар кўпинча қатъий тартибга солинади, чунки улар тўғридан-тўғри реал активлар, иқтисодий кўрсаткичлар ва истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қарорларга таъсир қилади.⁹⁵

7.