Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги термиз давлат университети магистратура бўлими

III.2. Аҳмад Заки Валидий-Тўғоннинг илмий мероси

Заки Валидий араб, форс, рус тилларини яхши билган, Шарқ тарихи ва адабиётига қизиққан, рус шарқшунос олимларининг асарлари билан яхши таниш бўлган [2]. Академик В.В.Бартолд Заки Валидийни Санкт-Петербург университетининг Шарқ тиллари факултети ҳамда ўзининг ташаббуси билан тузилган Халқаро Ўрта Осиё тадқиқ Комитетида фаолият юритишга таклиф қилган. Европа давлатларидаги, хусусан, Германия, Австрия, Париж ва Лондон кутубхоналаридан ислом қўлёзмаларини қидириб топиш ва тадқиқ етишга жалб етмоқчи бўлган. Аммо Биринчи жаҳон урушининг бошланиши бу режаларни юзага чиқишини тўхтатиб қўйди”.

Шундан сўнг Закий Валидий Фарғона, Самарқанд, Бухоро, Тошкент ва Шарҳрисабз шаҳарларида сафарда бўлиб, махаллий қўлёзма манбаларни тўплаш ва тадқиқ етишга киришади. Кейинчалик бу фаолиятини Хива, (1920 йил), Туркманистон, Ерон ва Афғонистонда (1923 йил) давом еттиради. Кейинчалик Заки Валидий Европанинг Париж ва Лондон (1924), Венгрия (1925 йил), Австрия (1938) каби шаҳарларида бўлиб кутубхоналарда изланишлар олиб борган ва фалсафа, дин, тарих, маданият, география, етнография, иқтисодиёт, топонимика, антропология каби йўналишлардаги асарларни тадқиқ етиб, илмий дунёқараши янада кенгайган.
Заки Валидий ўзининг Шаҳобиддин Маржоний тўғрисидаги асарида қайд етишича, ўша даврларда Бухоро мадрасаларида 15 га яқин кутубхона мавжуд бўлиб, улар амир Насруллоҳ даврида бутунлай яксон қилиниб, еътибордан четда қолган. Самарқандда Маржонийнинг устози, 1849 йилда вафот етган қози Абу-Саид Самарқандийнинг кутубхонаси ўз тарихий мавзусига кўра енг бой кутубхона ҳисобланган. Унинг қайд етишича, ушбу кутубхонанинг бир қисми самарқандлик шарқшунос В.Л.Вяткиннинг қўлига ўтган.
Заки Валидий Ашурали Зоҳирийдан Маҳтумқули “Девон”ининг енг мукаммал нусхасини олишга муваффақ бўлган. Шунингдек, у Юнусжон Додхоҳ Муҳаммедов қўлёзма хазинасидаги жами 23 та нодир қўлёзма билан танишган. Улар орасидан Жунайдуллоҳ Ҳозиқнинг “Китоб фит-тиб”, Зайниддин Восифийнинг “Бадоеъ ул-вақоеъи”, Мирзо Санг Муҳаммад Бадахшийнинг “Тарихи Бадахшон”, Мирзо Олим Мулла Раҳим ўғли Тошкандийнинг “Ансоб-ус-Салотийин ва Тарих-ул-ҳавоқиййин”, Мулло Али Қори Қундузийнинг “Таворихи Манзума”, Ҳожи Муҳаммад Ҳакимжон Тўра бинни Саййид Маъсум Хон Тўранинг “Мунтаҳаб-ут-Таворих”, “Тазкираи Буғрохони Туркий”, Абу-л- Бақонинг “Жомиъ- ул-Мақомот”, Мулло Муҳаммад Содиқ Искандарийнинг “Мажмуъати муҳаққиқийн”, “Тарихи Банокотий”, Алишер Навоий “Хамса”сига кирувчи “Мажолисун-нафоис”, “Хамсат улМутаҳаййирин”, “Девони Амир Навои”, “Девони Мавлоно Лутфий”, “Девонаи Машраб” қўлёзма асарлари билан танишиб, уларни уларни тавсифлашга ва тадқиқ етишга муваффақ бўлган.
Шунингдек, Заки Валидий Мулло Қудратулло Тоирбоевнинг қўлёзма хазинаси билан танишиб, ундаги 7 та қўлёзмани тавсифлаган. Улар орасида Муъин ал-Жувайнийнинг “Нигористон”, Муҳаммад Олим ас-Содиқий ал-Улувийнинг “Ламоҳот” асари, Зиё Нахшабийнинг “Чиҳл номус”, Муҳаммад Тоҳир ибн Абу-л-Қосимнинг “Ажойиб уттақобот”, Муҳаммад бин Маҳмуд ал-Амулийнинг “Нафойис ул-фунун фи аъроид-ул-уъюн”, Шоир Мушрифнинг “Рисолаи аскария” каби қўлёзмалар тавсифини беради. Мулло Қудратуллода еса фол очиш ва астраномияга оид қўлёзмаларининг анчагина бой тўплами мавжуд бўлганлигини қайд етган.
Заки Валидий “Туркий қабилаларнинг халқ адабиёти намуналари” ва “Қутадғу билиг”ни ўқиб уларни қиёсий ўрганиш натижасида олим “Бизнинг қўшиқларимиз ҳақида”, “Шўро” журналида мақола ёзади. Бу мақола профессор Н.Ф.Катанов томонидан юқори баҳога сазовор бўлади”[6]
Заки Валидий томонидан топилган яна бир нодир қўлёзма Мирзо Фозил Бек қариндошларидан бирининг қўлида сақланиб қолган Абдураззоқ ас-Самарқандийнинг “Матлаъ ус-саъдайн ва мажмаъ ул-баҳрайн” қўлёзмаси бўлиб, уни ҳам тавсифлашга муваффақ бўлган.
Туркистондаги илмий сафари давомида Заки Валидий Шаҳрисабзда ҳам бўлади. Қарши шаҳрида у бозорда бир атторнинг қўлида Қуръоннинг «Субъи» («Ҳафтияк»), яъни “Еттидан бири”нинг туркча таржимасни сотиб олади ва уни Х асрга мансуб ноёб нусха еканлигини аниқлайди. Кейинчалик бу ески Қуръон таржималари ҳақида инглиз тилида ўз мақоласини еълон қилади [8] ҳамда 1951 йилда Шарқшуносларнинг Халқаро конгрессида маъруза қилади [9].
Заки Валидий Туркистондаги 1913 йилги илмий сафарида Тошкентда бўлиб, бир қанча кутубхоналардаги қўлёзмалар билан танишади. Отаси Аҳмадшоҳ ва қўшнилари Бекбўлат ҳазратлари топшириғи билан Шайх Хованд Таҳур ва Хожа Аҳрор Валий зиёратгоҳларига боради, Шайх Хованд Таҳурнинг муфассал маноқиби, форс ва турк тилларидаги шеърлар жамланган қўлёзмани саҳҳофлардан сотиб олади. Шу орада Бухоро ва Самарқандга ҳам бориб, у ерда ҳам зиёлилар, қўлёзма соҳиблари, тарих ва археология, етнография мухлислари билан учрашади [10].
Унинг асарлари билан танишган зиёлилар ижодига юқори баҳо берадилар. Хусусан, Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон Заки Валидийнинг асарларини ўқигач, унга хат йўллаб, Андижонга таклиф қилади. Валидий Назир Тўрақулов билан Чўлпоннинг отасини уйида бўлади [11]. Бу танишув кейинчалик Чўлпон ва Валидийнинг маърифатпарварлик ғояларини ёйишда ҳамда сиёсий жараёнларда елкама-елка туриб, ҳукуматга қарши курашда бирлашиш йўлидаги илк учрашув бўлган еди.
Заки Валидий 1914 йили Фарғона илмий сафари давомида Қўқонда Юнусжон Додхоҳ Муҳаммедов қўлёзма хазинасидаги жами 23 та нодир қўлёзма билан танишга муваффақ бўлади. Кейинчалик Заки Валидий Николай Катанов ёрдамида Лондондан ўрта аср тарихчилари, хусусан, Мирхонд, Хондамир қўлёзма асарларининг нусхаларини, шунингдек Захириддин Муҳаммад Бобурнинг хотиралари нусхаларини ҳам олишга муваффақ бўлади [12]
Заки Валидий ўн бир йил давом етган сиёсий фаолиятидан сўнг, 1925 йилда мамлакатни тарк етди ва Истанбулга кетди, Бу ерда у ўз фаолиятини бутунлай илм-фан ва таълимга бағишлади. 1930 йилда Вена университетига ўқишга кириб, 1935 йилда “Реал Гймнасиум” ҳамда докторлик диссертациясини ҳимоя қилади. Ислом илмлари бўйича фалсафа фанлари доктори даражасини олиб, Бонн университетининг ислом илмлари фахрий профессори даражасига еришди. Шу тариқа Аҳмад Заки Валидий кейинчалик ўз ҳаёти ва фаолиятини хорижда – Туркияда давом еттирди, турк, немис, франсуз, инглиз, араб, венгер, рус ва бошқирд тилларида тўрт юздан ортиқ илмий иш еълон қилди. Хорижда унинг “Бугунги турк ели ва яқин тарихи” [13] (Истанбул, 1942-1947) ва “Хотиралар” [14] (Истанбул, 1969) каби машҳур асарлари чоп етилди ва бутун турк дунёсига танилди.
Заки Валидий ўзининг кўп йиллик илмий сафари давомида Фарғона, Самарқанд, Бухоро, Тошкент, Шарҳрисабз, Хива, Туркманистон, Ерон, Афғонистонда бўлиб, бу ерларда яшовчи халқлар тўғрисида қизиқарли маълумотлар ва манбаларни аниқлаб, айнан шу асарларида илмий муомилага киритишга муваффақ бўлди. Унинг “Хотиралар”, “Тарихий тадқиқотлар усули”, “Бугунги Туркистон ва унинг яқин тарихи” асарлари туркий халқлар дини (ислом дини), фалсафаси, тарихи, урф-одатлари, қадриятлар ҳақида жуда бой манбаларни ўз ичига олганлиги билан ажралиб туради. Хусусан, “Бугунги Туркистон ва унинг яқин тарихи” номли асарининг биринчи боби туркий халқлар тарихига бағишланган бўлиб, Каспий денгизидан Олтой, Олатоғ, Тяншан тоғларигача чўзилган ерларни қамраб олган. Заки Валидий Марказий Осиё тарихининг ўша даврда енг кам ўрганилган ХВ аср Темурийлар давридан бошлаб, (Темурийлар даврига оид 30 дан ортиқ асарлар ёзган) ХХ аср биринчи ярмигача бўлган давр тарихига алоҳида еътибор қаратиб, 400 дан ортиқ асарлар яратди. Бу даврда ёзилган барча асарлар, қўлёзмалар билан танишиб, таҳлил қилишга муваффақ бўлди.
Заки Валидий: “Ҳиндларнинг Моҳанжодаро маданиятини диний-фалсафий таҳлилида Ўрта Осиё туркийлари тарихида учраган ўхшашликлари аслида туркийлар ва мўғулларга қарашли бўлган дейди. Туркий ва мўғулларнинг давлат ташкилоти, Туркистон шаҳри вилоятлари, шомонларнинг фалсафий, моддий-маънавий олам ҳақидаги тасаввурлари бунга яққол далиллиги, гарчи уларнинг космогониялари бошқа маданиятлар таъсирига учраган бўлса-да, хусусан, ҳукмдорни оқ кигизга 4 бурчидан ушлаб кўтариш, ўлкани бўлиб идора қилиш, кигиз бурчидан ушлаган қабила бийларига давлат ишларида суяниш, шаҳарларнинг тўрт бурчакли еканлиги, тўрт дарвозага олиб борувчи тўртта шоҳкўчанинг шаҳар бўйлаб чўзилган” [15], еканлигини таъкидлайди.
Заки Валидийнинг илмий меросида диний фалсафа, шарқшунослик, тарих, маданият, география, етнография, иқтисодиёт, топонимика, антропологияга оид маълумотлар, қарашлар уйғунлашиб кетган еди. Унинг асарларининг йўналиши, мавзуси ранг баранг, манбалари еса жуда бой ҳамда кўп тилларда битилганлиги унинг билимлари жуда кенг, қизиқишлари серқирра бўлганлигидан далолат беради. Бунда Амир Темур наслига оид тадқиқотлар, Шохруҳ Мирзо, Мирзо Улуғбек, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Бойсунқур Мирзо каби Темурийлар тарихига оид тадқиқотлари ва Фарғона водийсидаги илмий саёҳатига оид 80 дан ортиқ, Бухоро илмий саёҳати давомида 40 дан ортиқ манбаларнинг таҳлилини ўз асар ва мақолалари батафсил ёритади [16].
Унинг фалсафий, диний, тарихий, маданий ва бошқа соҳаларга хилма-хил маълумотлар манбаи сифатида қизиқиб қараши масаланинг бир жиҳати бўлса, иккинчи жиҳати олимнинг ўзига хос дунёқараши, фикрлаш доираси, воқеа ва ҳодисаларга муносабати, урф-одатлар ва қадриятларни баҳолай олиши Закий Валидийнинг теран фикрли файласуфлигидан далолат еди. Усмонийлар давлатида яшаб, ижод қилган Заки Валидийнинг йирик асарлари шу мамлакатда усмоний туркчада чоп етилди ва бутун туркий оламда машҳур бўлди. Аммо унинг ижоди совет даврига тўғри келганлиги боис хорижий тадқиқотларга қаттиқ сензура қўйган ҳукмрон мафкура назорати уларни Ўзбекистонга етиб келишига йўл бермади. Фақатгина мустақиллик йилларида бу асарлар ўзбек тилида нашрдан чиқди ва жамоатчилик томонидан жуда катта қизиқиш билан кутиб олинди. Мазкур асарларда келтирилган маълумотлар айниқа 1917-1924 йилларда содир бўлган сиёсий жараёнларга ойдинлик киритишда ва илгари ҳеч қаерда қайд етилмаган фактларни тиклашга хизмат қилди. Заки Валидийнинг илмий мероси, асарларининг манбавий аҳамияти ҳақида бир қанча илмий ишлар амалга оширилди [17].
1928-1940 йиллар оралиғида Валидийнинг Истанбулда босилган "Турк тарихи" (154-бет); "Турк тарихининг умумий хадларига доир илк мадҳал дарси" (40 бет); "ўн етти қум босган шаҳар ва Садри Мақсудий" (60 бет, 1934); "Бугунги Туркистон ва яқин мозийси" (Кохира. 1928-1940, 710 бет); "Умумтурк тарихига мадҳал" (Истанбул, 1940, 80 бет); "Турк тарихига мадҳал" (1941) тадқиқотларида унинг умуман тарихда усул муаммоси, хусусан, Шарқ, Туркистон тарихи усули бўйича фундаментал тарзда шаклланди ва мукаммал бир кўриниш олди.
Натижада 1941 йилда Истанбулда тамомланмаган бўлсада, нашр этилган "Тарихда усул" (48 бет) асари юзага келди. Бу асар 1950 йилда ХХП бетлик "Сўз боши" билан 373 саҳифада тўгалланган шаклда нашр этилди. Шу асар 1969 йилда 350 саҳифада қайта нашр этилди.
1970 йилда "Умумий Турк тарихига кириш" 2-нашри ХВИ б. "Муқаддима" ва 537 саҳифа ҳажмда тугалланган ҳолда босмадан чикди.
Проф. Янски Валидийдаги тарих методологиясига хос универсализмни қуйидагича ҳаққоний таърифлаб берган. "Тарих илми айни ана шу Закий Валидий сингари олимларга эҳтиёжлидир. Чунки улар ўзлари аслан турк бўлганлари ҳолда ҳозирги илмий методологияни қурол қилиб оладилар ва шунинг учун ҳам турк тарихини унинг бутун жаҳоншумул кўламида қамраб ола билдилар. Дарҳақиқат, мазкур тарихнинг моҳияти илгари бир-бирлари билан ёнма-ён олиб борилган этнография, археология ва санъат тарихи соҳаларидаги тадқиқотлар омихта қилингандагина Евроосиё халқлари манбаларининг бутун мажмуи асосида очиб берилиши мумкин. Закий Валидий турк тарихининг энг пинхон қолаётган пучмоқларига жуда қисқа йўллар билан кириб бора олди. Чунки у турли мамлакатлар кутубхоналарига тарқалиб кетган мутлақо номаълум ва эълон қилинмаган Шарқ манбаларини қидириб топди, унга ёшлигидан яхши маълум бўлган маълумотларни этнография ва археология далиллари билан бирлаштирди. У “Дашт давлатлари” нинг қурувчилари бўлмиш турк халқлари маънавий маданиятининг энг юқори чўққиларига чиқа олди ва уларни ҳаракатга келтирувчи доҳирий кучларни кашф қила олди. У тарих илмини жиддий илгарилатди. В.В. Бартольд ва Р. Гроссетлар ишни давом эттириб (тарих илми) келажагини таъминлаб берди.

ХУЛОСА
Олим худди ўзидан олдин ўтган сайёҳ олимлар каби ўша даврда арзимас бўлиб кўринган воқеа ёки илмий топилмалар ва ҳодисаларга ниҳоятда синчковлик ҳамда еътибор билан қаратиб, уларни таҳлил қилади. Шу боис Аҳмад Заки Валидий бизгача етиб келган маълумотлари тафсилотларга бойлиги ва изоҳлари билан алоҳида қимматга ега. Бу асарларда минтақада кечган ижтимоий-Туркистонда кечган сиёсий жараёнлар, уларга таъсир етган омиллар, бу жараёнларда тарихий шахсларнинг ўрни, бой маънавий ва маданий мерос, интеллектуал ҳаёт ҳақида жуда кўп қиматли маълумотлар ўрин олган.