Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент педиатрия тиббиёт институти

Иссиқликни идора этиш вазифаси. Бадан ҳароратини 
мўътадил бўлиши мураккаб жараён бўлиб, бу жараён шартли 
марказий ва переферик бошқарув ҳисобига амалга оширилади. Тери 
переферик иссиқликни идора этишда қатнашади. Терининг 
шохсимон қавати, дерма қавати ва айниқса, тери ости ёғ қавати 
иссиқликни қийинчилик билан ўтказувчи тўсиқ вазифасини ўтайди. 

---

31 
Бундан ташқари теридаги лимфа ва қон айланиши ҳолати ҳам 
иссиқлик алманишувида катта аҳамиятга эга. Агар бадан ҳарорати 
кўтарилса, тери қон томирлари кенгаяди, тери сатҳига қон келиши 
ва ташқарига иссиқлик ажралиши кучаяди. Бундан ташқари тер 
безлари фаолияти ҳам кучайиб, тер буғланиб ўзи билан иссиқликни 
олиб кетади ва тери орқали оқиб ўтаётган қон ҳароратнинг пасайи-
шига олиб келади. Ташқи ҳарорат бадан ҳароратидан пасайганда эса 
бу жараённинг акси кузатилади. 
Рецептор вазифаси. Асил тери ва нерв тизими онтогенез 
жараёнида бир эмбрионал - мезодерма қаватидан шаклланади. Шу-
нинг учун ҳам бу тизимлар орасида жуда мураккаб функционал 
боғлиқлик мавжуд. Организмда бирорта аъзо тери каби кўп ва турли 
тузилишга эга бўлган нерв охирларига эга эмас, шунинг учун ҳам 
тери сатҳини ўзига хос рецептор майдони, деб ҳам аташ мумкин. 
Улар ташқи муҳитдан турли тасиротларни қабул қилади, шунинг 
учун уларни экстрорецепторлар, деб аталади. Турли нерв охирларига 
эга бўлган рецепторлар турли таъсирларни қабул қилганлиги учун 
улар механорецепторларга, хеморецепторларга, терморецепторларга 
ва ноцирецепторларга (оғриқ рецепторларига) бўлинади. Морфо-
логик жиҳатдан бу рецепторлар озод (тутамлашган) ва ўралган 
(капсулали) бўлиши мумкин. 
Озод нерв охирлари функционал жиҳатдан жуда муҳим 
ҳисобланиб бутун дерма қавати бўйлаб калта ва узун шохли шванн 
ҳужайралари билан ўралган ҳолда жойлашади. Бу рецепторларнинг 
манбаи юмшоқ бўлмаган нерв толалари (Меркел ҳужайралари) 
ҳисобланади. Уларнинг шохланиш жойида қобиғи йўқолади. Озод 
нерв охирлари буталар ёки дарахтлар кўринишида бўлиб, кўпинча 
эпидермис остида жойлашади. Бу нерв охирларининг кўпчилиги 
юзаки, енгил тасиротларни ва оғриқни қабул қилади. 
Капсулага ўралган нерв охирларининг (Мейсснер таначалари) 
тузилиши деярли бир хил бўлиб, специфик сезгиларни қабул қилади 
ва улар кўпроқ қўл бармоқларида, кафтда, лабда, қовоқда, жинсий 
аъзолар терисида, сут безлари сўрғичларида, тил шиллиқ қаватла-
рида, яъни тактил сезувчанлик юқори бўлган соҳаларда жойлашади. 
Краузе колбалари механорецепторлар ҳисобланиб, асосан 
дерманинг тўрсимон қаватида жойлашади ва кўпроқ қўл бармоқлари 
терисида, елка, билак, товон ва тизза соҳаларида учраб, совуқ 

---

32 
таъсирини сезади. Руффини таначалари эса иссиқликни сезишда 
катта аҳамиятга эга. 
Фатерпачини таначалари асосан силлиқ тери соҳаларида кўпроқ 
учрайди (бармоқларда, ташқи жинсий аъзоларда, кўкрак бези 
сўрғичларида). Уларнинг тузилиши жуда мураккаб бўлиб, таначани 
ўртасида нерв толаси жойлашади ва колбанинг ичига киргач 
қобиғини йўқотиб, дистал қисмида нерв тутамларидан ўрам ҳосил 
қилади. Улар чуқур босимни сезишда катта аҳамиятга эга. Терининг 
1 см
2
сатҳига 5000 дан ортиқ сезги нерв охирлари тўғри келади, бу-
лар оғриқни, совуқни ва иссиқни сезади, алоҳида рецептор босимни 
ҳам қабул қилади.