Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

2.4-расм. 
Ишлаб чиқариш жараёнининг икки томонлама табиати. 
Ишлаб чиқариш жараёнини икки томонлама таҳлил қилиб ўрганиш унинг мазмунини 
тўғри тушуниш имконини беради ва турли хил чалкашликлар, мунозарали тортишувларга чек 
қўяди. Жумладан, шуни таъкидлаш лозимки, ишлаб чиқариш жараёнида иштирок этаётган 
ишлаб чиқариш воситалари қиймати кўпаймаган ҳолда, қанча қийматга эга бўлса шунча 
қиймат аниқ меҳнат билан ишлаб чиқарилган товарлар ва хизматлар қийматига ўтказилади. 
Лекин ишлаб чиқаришнинг охирида қиймат ошиқча бўлиб чиқади. Бу ишчи кучи томонидан 
яратилган янги қиймат эвазига содир бўлади. Янги қиймат фақат ишчи кучи томонидан жонли 
абстракт меҳнат билан яратилади. 
Ишлаб чиқариш воситалари нафлиликни яратишда тўлиқ қатнашади, қийматнинг 
ташкил топишида эса қисман, яъни унинг ейилган (истеъмол қилинган) қисми қатнашади. Бу 
ишлаб чиқариш жараёнида қатнашаётган айрим табиий кучлар (масалан, қишлоқ хўжалиги 
маҳсулотларини етиштиришда тупроқ унумдорлиги, қуёш ва шамол энергияси) қийматга эга 
эмас, шунинг учун улар товарнинг нафлилигини ҳосил қилишда омил сифатида тўлиқ 
қатнашсада, лекин қийматнинг ташкил топишида, унинг кўпайишида умуман қатнашмайди 
(2.5-расм).
2.5-расм. Товар ва хизматлар нафлилиги ва қийматининг
яратилишида ишлаб чиқариш омилларининг роли. 
Демак, ишлаб чиқарилган товарларнинг нафлилигини яратишда ҳар учала омил: табиат, 
капитал, ишчи кучи тўлиқ қатнашади, қийматнинг ташкил топишида эса меҳнат тўлиқ , 
капитал қисман қатнашади, табиат эса умуман қатнашмайди. Бу нарсани билиш, муҳим 
Яратилган товар ва хизматлар 
Нафлиликни яратишда
тўлиқ қатнашади 
Қийматнинг ташкил топишида 
қатнашади 
Табиат
Капитал
Ишчи 
кучи 
Меҳнат 
Аниқ меҳнат билан 
ўтказилган ишлаб 
чиқариш воси- 
талари қиймати 
Абстракт 
меҳнат билан 
яратилган 
янги қиймат 
Ишчи кучи ва
ишлаб чиқариш 
воситалари
(натурал шакллари) 
Қийматнинг
ўсиш
жараёни 
Капитал: ишлаб 
чиқариш воситалари ва 
ишчи кучи қиймати 
Ишлаб
чиқариш
омиллари 
Натижа:
товар ва 
хизматлар 
Истеъмол 
қиймати,
яъни
нафлилиги 
Ишлаб
чиқариш
жараёни 
Меҳнат жараёни ёки 
нафлиликнинг ярати-
лиши ва кўпайиши 
жараёни 
Ўтказилган ва 
янгидан 
яратилган қиймат 

---

67
ишлаб чиқариш жараёнида қатнашаётган айрим табиий кучлар 
(масалан, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштиришда 
тупроқ унумдорлиги, қуёш ва шамол энергияси) қийматга 
эга эмас, шунинг учун улар товарнинг нафлилигини ҳосил 
қилишда омил сифатида тўлиқ қатнашсада, лекин қийматнинг 
ташкил топишида, унинг кўпайишида умуман қатнашмайди 
(2.5-расм).
Демак, ишлаб чиқарилган товарларнинг нафлилигини 
яратишда ҳар учала омил: табиат, капитал, ишчи кучи тўлиқ 
қатнашади, қийматнинг ташкил топишида эса меҳнат тўлиқ , 
капитал қисман қатнашади, табиат эса умуман қатнашмайди. 
Бу нарсани билиш, муҳим назарий ва услубий аҳамиятга эга 
бўлиб, қиймат ёки нафлиликнинг ўсишида қайси омил муҳим 
роль ўйнашини билиш имконини беради ва шу билан бирга 
турли хил бехуда мунозараларга чек қўйилади. 
Ишлаб чиқариш жараёнининг икки томонлама табиати 
унинг натижаларининг ҳам икки томонлама тавсифи 
борлигини кўрсатади. Ишлаб чиқариш жараёнининг даражаси 
бир жойда тўхтаб турмайди, доимо ўзгаришда, ривожланишда 
бўлади ва унинг натижаси ҳам кўпайиб боради.
35