Њзбекистон республикаси олий ва њрта махсус таълим вазирлиги

13.3. Servis korxonasidagi ishlab chiqarish menejmenti xususiyatlari
Zamonaviy servis korxonasi boshqa rasional tartibga solinadigan xo’jalik 
strukturasi kabi ma’lum tizimli yaxlitlik hisoblanib, tashkiliy-boshqaruv, ishlab 
chiqarish – texnologik va ijtimoiy-iqtisodiy mayda tizimlar sintezidan iboratdir. 
Servis korxonasini ko’pgina bo’linmalariga nisbatan “ishlab chiqarish”, “ishlab 
chiqarish uchastkasi” kabi tushunchalar ishlatilishi mumkin. Ammo, xizmat 
sohasidagi mehnatni o’ziga xosligi, shuningdek, tarixiy an’analar sababli servis 
134

---

jarayonlariga nisbatan boshqa atamalar ishlatiladi. Masalan, ta’lim muassasini ishlab 
chiqarish sifatida qarash qabul qilinmagan bo’lib, bu holda bu yerda o’quv jarayoni 
amalga oshiriladi deb ta’kidlanadi. Shuningdek, odamlarni kasalxonada davolash, 
tomoshabinlarni teatrga tashrif buyurishlari, notarial kontora ishchilari tomonidan 
mijozlarga xizmat ko’rsatish va boshqalarga nisbatan o’ziga xos atamalar ishlatiladi.
Shuning bilan birga hamma vaqt servis amaliyotini barcha sohalarida xizmat 
ko’rsatish jarayonini tashkil etuvchi markaziy bo’g’in mavjud bo’lib, u ishlab 
chiqarish siklini ko’pgina xususiyatlariga ega. Ishlab chiqarish – servis jarayonlarini 
boshqarish xususiyatlarini ko’rib chiqish maqsadida ularni asosiy ishlab chiqarish 
strukturalarini ajratib chiqamiz. Bu servis faoliyatini joriy jarayonlarini qo’llab 
quvvatlovchi ishlab chiqarish menejmentini asosiy yo’nalishlari haqida gapirishga 
imkon beradi. Korxonani turli ishlab chiqarish mayda sistemalarini boshqarish bilan, 
shuningdek, tashkillashtirishni o’rta va quyi darajalaridagi menejmenti bilan bog’liq 
bo’lgan asosiy bo’g’in va strukturalar kompleksi farqlanadi. Ba’zi mayda va o’rta 
servis firmalarida quyi boshqarish darajasi o’rta daraja bilan birlashgan bo’lib, u ish 
hajmlari va ishchilar soni bilan belgilanadi.
Servis ishlab chiqarilishini ta’kidlangan darajalarini menejmenti tezkor xo’jalik 
bo’linmalarni (uchastka, sex, smena, brigada) joriy (oy, yarim yil, yilgacha) va tezkor 
(kundalik) boshqarish va rejalashtirishga qaratilgan.
Xizmat ko’rsatish asosiy ishlab chiqarish jarayoni mayda tizimini boshqaruvini 
ko’rib chiqamiz. Ushbu mayda tizim quyidagilarni qamrab oladi:
•
xizmatlarni iste’molchi ishtirokida yoki uni yo’qligida, yoki ishchini xizmat 
ko’rsatish joyiga korxonadan tashqariga chiqib taqdim qilish jarayoni;
•
ta’mirlanadigan, sotiladigan, yasaladigan buyum, tovar ko’rinishidagi 
mahsulotlarni, shuningdek yo’ldosh tovarlarni;
•
jihoz, instrument, yordamchi materiallar va boshqalar;
•
materiallar, energiya, xom-ashyo.
Ishlab chiqarish sohasi rahbarlari oldida ishchilar harakatlarini tashkillashtirish, 
buyruq berish, muvofiqlashtirish, oldindan ko’rish, nazorat kabi maqsadli harakat va 
135

---

operasiyalarni personalga nisbatan qo’llay turib, samarali xizmatni amalga oshirish 
jarayonini optimallashtirish vazifasi turadi.
Rahbar tezkor boshqarishni amalga oshira turib, ishlab chiqarish siklini barcha 
bo’g’inlarini rostlaydi:
•
xizmat ko’rsatish jarayonini, shuningdek uni natijalarini hisobga olishni 
tashkillashtirish va nazorat qilishni tartibga soladi;
•
ishchilar mehnatini tashkillashtiradi, ularni ishchi o’rinlari holatini kuzatib 
boradi. Agar ish o’rini aloqa zonasida joylashgan bo’lsa va barcha xizmat 
ko’rsatish jarayoni uchun katta funksional ahamiyatga ega bo’lsa, ish o’rinlari 
holatini kuzatish o’ta muhim hisoblanadi;
•
ishchilar tomonidan o’z majburiyatlarini sifatli bajarilishini qo’llab-quvvatlab 
turadi;
•
bir bo’linma ichidagi ishchilar va turli bo’linmalar ishchilari o’rtasida samarali 
kommunikasiyalarni saqlab turadi;
•
ishchilar faoliyati ustidan nazoratni amalga oshira turib, sifatli xizmat 
ko’rsatishga erishilishini ta’minlaydi.
Zamonaviy servis amaliyotida ish unumdorligini xizmat ko’rsatish sifatini 
pasaytirmagan holda oshirishni bir necha usullari ma’lum. Ularni keng tarqalganlarini 
keltiramiz:
•
xizmat ko’rsatish jarayonini iste’molchilar bilan aloqa darajasiga ko’ra faza va 
segmentlarga bo’lish. Iste’molchilar bilan muloqot doirasidan chetga 
chiqariladigan faza va segmentlar rasionalizasiyalashtirish, avtomatlashtirish 
va boshqalar hisobida takomillashtiriladi;
•
xizmat ko’rsatishni konveyerli usuli. Bunda xizmat ko’rsatish o’xshash 
fazalarga bo’linadiki iste’molchilarni o’zlari u fazalarni bosqichma-bosqich 
o’tishadi. Bu usulni xizmat sifatini pasaytirmagan holda xizmat ko’rsatish 
vaqtini qiqsartirish zarur bo’lgan hollarda qo’llash maqsadga muvofiq 
hisoblanadi;
136

---

•
mijozni xizmat ko’rsatish jarayonida ishtiroki darajasini oshirish. Bu usul 
xizmatlar o’z mohiyatini yo’qotmagan, mijozlar esa o’z faolligini xizmatni 
yaxshilash usuli deb qabul qilgan hollardagina qo’llanilishi mumkin;
•
talab va taklif muvozanatini o’rnatish. Asosiy e’tibor eng yuqori talabni 
(masalan, ish kunini oxiridagi magazin kassalaridagi navbatlar, dam olish 
mavsumida yo’llanmalarga bo’lgan talabni oshishi va boshqalar) pasaytirish 
imkonitlariga qaratiladi. Buning uchun differensiasiyalangan narx qo’yish, 
qo’shimcha ishchi kuchini jalb qilish va boshqalar foydalanilishi mumkin.
Tezkor boshqarishni markazida xizmat ko’rsatishni asosiy bo’g’ini – 
iste’molchilar bilan o’zaro ta’sir turadi. Bunda personal “yuzma-yuz”, “shu yerda va 
hozir” tamoyillari bo’yicha iste’molchilarga bo’lgan munosabatlarga yo’naltiriladi. 
Bu yo’nalishda aniq ishchilar (usta, mutaxassis va boshqalar) va mijozlar o’rtasida 
avj oladigan o’zaro ta’sir jarayonlari ustidan nazorat amalga oshiriladi. Boshqaruv 
personalii vazifalariga xizmat ko’rsatish me’yorlariga rioya qilish ustidan nazorat 
qilish funksiyalari, yuqori xizmat ko’rsatish sifatini quvvatlash, xizmat ishlab 
chiqaruvchi va iste’molchisi o’rtasida ziddiyatlar yuzaga kelishiga yo’l qo’ymasliklar 
kiradi.
Qator servis korxonalarida tezkor boshqarishni o’ziga xos bo’g’ini – 
buyurtmachini yo’qligida ishlarni (ta’mirlash, yasash, tikish, xonalarni yig’ishtirish 
va boshqalar) tashkillashtirish mavjud. Bu hollarda rahbar bajarilgan ishlar sifatini 
nazorat qilish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Ishlarni o’ziga xos turi – ustalarni chaqiruv bo’yicha chiqishlari, 
buyurtmachini uyida ishlash va boshqalar hisoblanadi. Bu holda usta yuqori malaka 
darajasiga ega bo’lishi, korxonani ishlab chiqarish – ta’mirlash kompleksidan 
tashqarida xizmat ko’rsatishni eplashi uchun zaruriy instrumentlar nabori bilan 
ta’minlangan bo’lishi lozim. Bunday turdagi ishlarga rahbarlik qilish o’ziga xos 
rejimda amalga oshiriladi. Birinchidan, bunday xizmat ko’rsatish shakllari uchun 
tajribali ustaldar tanlanadi. Ikkinchidan, korxona menedjerlari ularga talab holati va 
mijozlarni xizmat sifatiga bo’lgan talablari haqida doimiy axborot berib borishadi. 
137

---