Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси

Режалаштирилаётган ТФЭ ва КФЭ натижалари асосида олинган 
регрессия тенгламалари фақат кибернетика системалари жараёнига ва улар 
ўзаро ҳаракатига факторлар таъсири тўғрисидагина тасаввур бериб 
қолмайди, балки унинг хоссасини оптималлаштиришга ҳам имкон беради, яъни 
система чизиқли параметрлари экстремал қийматларини таъминловчи фактор 
даражаларини топишга ҳам имкон беради. 
Бундай оптималлаштириш турли усулларда амалга оширилиши мумкин. 
Булардан жавоб сирти бўйлаб буралиб юқорилаш усули амалда энг кўп 
қўлланиладиган бўлди. Бу усул 1951 йилда Бокс ва Уилсонлар томонидан 
таклиф этилади [19]. Буралиб юқорилаш - жавоб сирти бўйлаб градиент 
усулини факторли эксперимент билан қўшиб фойдаланиш йўли билан 
мақсадли қадамлаб "силжиш". 
Буралиб юқорилаш усули билан чиқиш параметри экстремал 
қийматини (экстремум нуқтасини) излаш қўйидагича амалга оширилади. 

---

90
– 
ТФЭ ёки КФЭ экспериментни режалаштиришнинг тегишли матрицаси 
бўйича амалга оширилади. 
– 
Экспериментнинг олинган натижаларини статистик таҳлил қилиш йўли 
билан регрессия коэффициенти ҳисоблаб чиқилади ((3.12) ва (3.14) тенгламага 
қаранг) ва улар аҳамиятлигини ва ((3.19) тенгламага қаранг) дисперсиялар 
бир жинслиги ((3.17) ва (3.18) тенгламаларга қаранг) ҳамда математик 
модел 
айнийлиги 
((3.22) 
тенгламага 
қаранг) 
аниқланади.Регрессия 
коэффициентлари вектор-градиентни ташкил этувчилар ҳисобланади. 
– 
параметрнинг танланган қиймати асосида факторлар ўзгариши, t
i
 
қадам (асосий даражага нисбатан) ва буралиб юқорилаш чизиғидаги уларнинг 
координати 
( )
h
i
x
аниқланади. 
,
i
i
i
x
b
t
Δ
=
λ
 
 
 
 
 
(3.23) 
( )
,...,
2
,
1
;
,...,
2
,
1
;
0
=
=
Δ
+
=
η
ξ
ηλβ
ξ
ξ
η
k
l
l
l
l
l
бунда h – буралиб юқорилаш йўналишидаги қадам тартиб рақами. 
λ
параметр турлича танланади. Танлашнинг энг кўп тарқалган усули 
қўйидагичадир: 
- 
i
i
x
b
Δ
ҳосила абсолют қиймати энг катта ҳисобланган фактор 
топилади. Бу фактор таянч ҳисобланади. 
{
}
;
,...,
2
,
1
;
k
l
l
l
б
б
=
Δ
=
Δ
ξ
β
μαξ
ξ
β
 
 
 
(3.24) 
буралиб юқорилаш йўналишига биринчи қадам учун 
1
λ
λ
=
қиймат шундай 
танланадики, таянч фактор бўйича қадам 
б
x
Δ
ёки унинг қисми ўзгариш 
интервалига тенг бўлсин, яъни 
.
1
0
,
1
≤
<
Δ
=
Δ
μ
μ
λ
б
б
б
x
x
b
(3.25) 
бунда 
.
1
0
≤
∠
μ

---

91
ундан 
б
b
μ
λ
=
1
— Тенглама (3.23) бўйича танланган қиймат 
1
λ
ни ҳисобга олиб,
факторлар ўзгариш қадами ва буралиб юқорилаш чизиғидаги кейинги 
нуқталар координати аниқланади. 
— 
Буралиб юқорилаш нуқталарида эксперимент амалга оширилади, 
булардан кейин чиқиш параметри бўйича энг яхши эксперимент танланади. Бу 
фактор экспериментлари қиймати кейинги экспериментлар туркумида асос 
қилиб олинади. 
— 
Экстремум нуқтасини излаш кибернетик система чизиқли моделининг 
барча коэффициентлари 
(
)
k
i
b
i
,...,
2
,
1
=
аҳамиятсиз бўлмагунча давом 
этади. Бу экстремум соҳаси чиқишидан далолат беради.