Ўзбекистон Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Ўзбекистон Республикаси бандлик ва меҳнат мунасобатлар

LR = WAPM – WTP, 
бунда: LR – меҳнат ресурслари; 
WAPM – меҳнатга лаёқатли ёшдаги меҳнатга лаёқатли аҳоли; 
WTP – ишлаётган ўсмирлар ва пенсионерлар ва ногиронлар. 
WAPM сони меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли (16 ёшдан 60 ёшгача бўлган 
эркаклар ва 16 ёшдан 55 ёшгача бўлган хотин-қизлар) сонидан меҳнатга 
лаёқатли ёшдаги I ва II гуруҳ ногиронлари, шунингдек, имтиёзли шартларда 
пенсия олаётган меҳнатга лаёқатли ёшдаги шахслар сонини чиқариб ташлаш 
йўли билан аниқланади: 
WAPM = Мp(16 – 59) + Wp(16 – 54) – Ip – PP, 
бунда: Мp (16 – 59) – 16 ёшдан 60 ёшгача бўлган эркаклар; 
Wp(16 – 54) – 16 ёшдан 55 ёшгача бўлган хотин-қизлар; 
Ip – меҳнатга лаёқатли ёшдаги I ва II гуруҳ ногиронлари; 
PP – имтиёзли шартларда пенсия олаётган меҳнатга лаёқатли ёшдаги 
пенсионерлар. 
Меҳнат ресурслари инсон ресурсларини тавсифловчи ягона тушунча 
эмас. Ривожланган бозор иқтисодиётига эга мамлакатларда «иқтисодий фаол 
аҳоли» тушунчаси аллақачон пайдо бўлган. Бугунги кунда у Ўзбекистон 
Республикасида тан олинган, унга иш билан банд бўлганлар ва иш излаётган 
ишсизлар киради. Иқтисодий фаол аҳоли - аҳолининг даромад келтирадиган 
ижтимоий фойдали фаолият билан шуғулланадиганлар ва фаол иш 
қидираётган, ишга туширишга тайёр бўлганлардан иборат бир қисмидир. 
Шундай қилиб, «меҳнат ресурслари» таркиби бўйича «иқтисодий фаол 
аҳоли» тушунчасига қараганда кенгроқдир. Иқтисодий фаол аҳоли билан бир 
қаторда, улар таркибига меҳнатга лаёқатли ёшдаги талабалар, уй бекалари ва 
расмий равишда ишсиз бўлишига қарамай, бирон бир сабабга кўра миллий 
иқтисодиётда ишламайдиган мамлакатнинг шу ёшдаги барча фуқаролари ҳам 
киради. 
Меҳнат ресурсларининг мамлакат, минтақа, саноат, ташкилот 
даражасидаги қисми ишчи кучи ҳисобланади. 
Иш кучи деганда меҳнат қилиш қобилияти, инсон эга бўлган ва ишлаб 
чиқариш учун фойдаланадиган жисмоний ва интеллектуал қобилиятлар, 

---

24 
билимлар, маҳорат ва кўникмалар йиғиндиси тушунилади. Иш кучи унинг 
ривожланиш босқичидан ва ижтимоий шаклидан қатъий назар ҳар қандай 
жамият учун хосдир. Аммо бу тушунча жамиятнинг тарихий 
ривожланишининг маълум бир босқичида аниқ иқтисодий маънога эга бўлди. 
Капитализмнинг юзага келиши билан ишчи кучини сотиш ва сотиб 
олиш мумкин бўлган шароитлар яратилди. 
Биринчиси – ходимларга шахсий эркинлик, яъни мамлакат ҳудуди 
бўйлаб эркин ҳаракат қилиш ва ўз қобилиятларини тасарруф этиш ҳуқуқи. 
Иккинчиси – ходимларни ер майдонлари ва бошқа ишлаб чиқариш 
воситалари олиш ҳуқуқисиз озод қилиш. 
Учинчиси – ишлаб чиқариш воситалари мулкдорлар синфини сақлаш 
ва кучайтириш, лекин уларни доимий бириктириб қўйилган ишчи кучидан 
(хусусан, крепостной деҳқонлардан) маҳрум қилиш. Бундай шароитларда 
ходим учун жон сақлашнинг ягона қонуний имкониятига ўзининг ишчи 
кучини ишлаб чиқариш воситалари мулкдорига кун кўриш учун воситалар 
эвазига сотиш айланади. 
Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ривожланиши билан, ишчи 
кучи эгаси сифатида ходим иш берувчи билан меҳнат шартномаси бўйича 
музокаралар жараёнида қонуний равишда тенг иштирок этиш учун тобора 
кўпроқ кафолатлар ола бошлади. Ишга ёлланиш ҳақида шартнома тузиш 
ишлаб чиқариш воситаларига, ишчи кучининг фаолият кўрсатишига, яъни 
меҳнат жараёнини амалга оширишга йўл очди. Бунда, ходим ишчи кучига 
эгалик қилиш ҳуқуқидан тўлиқ маҳрум бўлмаган. Шартнома шартларига 
кўра, у фақат иш пайтида иш кучидан фойдаланиш ҳуқуқини тақдим этарди. 
Инсоннинг барча қобилиятлари ва унинг профессионал, яъни ҳақ 
тўланадиган меҳнатда фойдаланиладиган қисми ўртасидаги фарқни ажратиш 
лозим. Мeҳнат қилиш учун барча қобилиятлар мажмуи - бу маълум бир 
одамнинг меҳнат қилиши умумий қобилиятларидир. Меҳнат жараёнида 
ишлатиладиган қобилиятлар бошланғич ёки профессионал қобилиятдир. 
Одатда бошланғич қобилиятлар товар, сотиш объекти, товар-пул 
муносабатларининг объекти ҳисобланади. 
Аммо одамда бошланғич ва иккинчи даражали қобилиятларни (янги 
билимлар, кўникмалар) ривожлантириш учун етарлича бўш вақт мавжуд. 
Ушбу қобилиятлар товар-пул муносабатларининг предметига айланиши 
мумкин. Демак, ишчи кучи фақат меҳнат қобилиятининг бир қисми, яъни 
касбий қобилиятдир. 
У ёки бу товарга бўлган талабнинг етишмаслиги бирламчи меҳнат 
қобилиятлари талаб қилинмаслигига олиб келиши мумкин. Бундай ишчи 
кучининг эгаси ишсиз бўлади . Ишсизлар ишсизлик даврида яна ишга кириш 
учун ўз малакаларини ошириши ёки янги мутахассисликка эга бўлиши керак. 

---

25 
Ташкилот даражасида меҳнат ресурслари ташкилот персонали деб 
номланади. 
Персонал (лат. personalis – шахсий) – бу барча ёлланма ходимлар, 
шунингдек, ишлаётган муклдорлар ва биргаликда эгалик қиладиган 
шерикларни ўз ичига оладиган ташкилотлар шахсий таркибидир. 
Персоналнинг асосий белгилари қуйидагилар ҳисобланади: 
• иш берувчи билан меҳнат шартномаси (шартномаси) асосида 
расмийлаштириладиган меҳнат муносабатларининг мавжудлиги. Бироқ, 
амалда, баъзи ҳолатларда, ёллашнинг расмий рўйхатдан ўтказилиши мавжуд 
эмас, бу эса ходимларни меҳнат қонунларига риоя қилиш кафолатларидан 
маҳрум қилади. Ташкилотнинг ишлайдиган мулкдорлари ва биргаликда 
эгалик қиладиган шериклари, агар улар ўзлари олиши лозим бўлган 
даромадларининг бир қисмига қўшимча равишда, ташкилот фаолиятида ўз 
меҳнатлари билан қатнашганликлари учун тегишли тўловни олсалар, 
ходимлар таркибига киритилади; 
• уларнинг мавжудлиги ходимнинг муайян лавозимда ёки иш жойидаги 
фаолиятини белгилаб берадиган, демак, уни ходимлар тоифаларидан бирига: 
менежерлар, мутахассислар, бошқа ходимлар (техник ижрочилар), 
ишчиларга киритиш мумкин бўлган маълум бир сифат хусусиятларига (касб, 
мутахассислик, малака, чуқур билимга эгалик ва бошқалар) эга бўлиши; 
• фаолиятнинг мақсадли йўналтирилганлиги, яъни уларга мос 
келадиган алоҳида ходимнинг мақсадлари ва уларни самарали амалга 
ошириш учун шароитлар яратиш йўли билан ташкилот мақсадларига 
эришилишини таъминлаш. 
Бозор шароитида фаолият кўрсатадиган замонавий ташкилотлар учун 
уларнинг ходимлари бўлмай туриб, ушбу ташкилотларнинг кадрлар 
маконига (соҳасига) киритилган, уларнинг самарали фаолиятида иштирок 
этишдан манфаатдор бўлган шахслар, гуруҳлар мавжудлиги хосдир. Буларга 
ушбу ташкилотда ишламайдиган акциядорлар, унинг фаолияти ва бошқарув 
қарорлари учун тўлиқ жавобгар бўлган директорлар кенгаши ва бошқа 
гуруҳлар киради. 
«Персонал» атамаси илк бора инглиз тилидаги адабиётларда 
лавозимлар тегишлилиги ва таснифларда тафовутларга эга бўлган барча 
ташкилот ходимларининг умумий номи сифатида фойдаланила бошлади. 
Мамлакатимизда ва бошқа бир қатор давлатларда, жумладан, Европа 
давлатларида ҳарбийлар луғатидан олинган ҳамда немис ва француз 
тилларида профессионал ҳарбийларни (оддий аскарлар, қўмондон таркиб ва 
захира) англатадиган «кадрлар» атамаси кенгроқ тарқалган. Маҳаллий ва 
хорижий адабиётларда сўнгги йилларда иккала атама етарли даражада 
оммалашган, «кадр» эса нисбатан чекланган характерга эга (масалан, 
«бошқарув кадрлари»). 

---

26 
Ташкилот персоналининг асосий хусусиятлари қуйидагилардан иборат: 
статика ва динамикада ҳисобга олинадиган сони, таркиби, касбий 
мувофиқлиги, малакаси. Ташкилотдаги ходимларнинг сони ишлаб чиқариш 
(ёки бошқа) ва бошқарув жараёнларининг табиати, миқёси, мураккаблиги, 
меҳнат 
сиғими, 
уларни 
механизациялаш, 
автоматлаштириш 
ва 
компьютерлаштириш даражасига боғлиқ. Ушбу омиллар унинг меъёрий 
(режалаштирилган) қийматини аниқлайди. Янада объектив равишда 
ходимлар рўйхатдаги (амали) сони, яъни ҳозирги пайтда ташкилотда расмий 
равишда ишлайдиган ходимлар сони билан тавсифланади.