Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети
- ma'ruza va amaliy mashg`ulot mavzusi
Download 0.98 Mb. Pdf ko'rish
|
tarzhima nazariyasi va amaliyoti 2
2 - ma'ruza va amaliy mashg`ulot mavzusi Xitoyda matbuot tili matnlarini tarjima qilish
Publitsistika - adabiyot va jurnalistikaning turi bulib, zamonamiz muammolari va hozirgi kunda zarur siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy savollarni kurib chikadi. Publicistikaning maqqsadi - jamiyatga ta'sir utkazish, insonlarni kandaydir hakikatga jalb kilib, ularning ta'sirlanishlariga erishmok. Publitsitikada har doim anik tasvirlangan mualliflik dunyokarashi mavjud buladi va unda muallifning uydirmalari bulmaydi. Publitsistika fani - hozirgi kunda ruy berayotgan yoki avval sodir bulgan kandaydir vokea, hodisa va kolaversa, muallifning bu vokea va hodisa hakidagi fikrini urganadi. Publitsistika jamoat fikrini muayyan shaklga keltiradi, mualliflar, o`z karashlarini himoya kilish barobarida uzaro munozaraga kirishadilar. Publitsistik uslub hissiyotliligi va munozaraliligi bilan ajralib turadi. Publitsistika va badiiy tarjima XX asr boshlaridagi xitoy adabiyotining uziga hos hususiyati, uning nafakat nasr janrini, balki ijodiyotning boshka turlariga ta'sir kilgan publitsistikadadir. U hammani kiziktirgan adabiyotda keskir kutarilgan savollarda, she'riy vositalarni va she'riy usullarni tanlashda, asarlarning va pafosning stilistikasida uz ifodasini topgan. Veny nasrining turli kurinishlari ijtimoiy hayotga tugridan-tugri kilingan munosabatning oddiy formasi bulib koldi. Usha davrning o`z karashlariga ega kuchli adabiyotshunoslari bunga zurga tan berganlar. Yan-Fu va U Ju-Lunьning jamiyatga oid makolalari, Lyu Yun-Funing siyosiy esselari usha paytda kuchli ta'sir utkazgan. Syuyning o`z harakteri bilan publitsistik makolalar va pamfletlarga yakin bulgan mukaddimasi kata kizikish uygotgan va yozuvchi va tarjimon Linь Shu tan bularga bergan. Asarlarining tarjimsaiga yozilgan mukaddimasi, boshka mualliflarnikiga nisbatan nafakat kuchli his-tuygularga tulaligi, balki, asardagi muammolarninig munozara tarzida bulganligi bilan fark kiladi. Hullas, D.Defoning romani mukaddimasida u zamonanig istaklaridan kelib chikkan holda, insonning ahlokiy sifatlari hakida ta'idlab utgan. Valьter Skot va Haggard romanlarining mukaddimasida milliy uzlikni anglash, vatanparvarlik tushunchalari hakida tuhtalib utgan. Insho yozishiningmaishiy formalari bulgan: kundaliklar, epistollar (noma shaklidagi asar), manzarali va hayotiy miniatyuralari kata kizikish uygotgan. Insho yozish va publicistika deya atalmish yangi yunalish avvalo islohotchilarning harakatlari bilan uzaro boglik. «Yangi yunalish » tushunchasi baravar mikdorda mafkuraviy va badiiy ijodiyotga oid. Dunyokarash tartibi bulgani kabi, bu jamiyati kayta kurishga karatilgan islohotchilarning «yangi» goyalari sohasidir. Adabiyotga kiritilgan yangi goyalarda, avvalambor mavzular majmuining sezilarli darajada kengayishi, muhimligi ifodalangan.Bu yunalishning izlanuvchi mutahassislari, adabiyotning eski estetik koidalarini buzishga urinib kurmaganlar, va aksina ular uzgartirishga va yangilashga harakat kilganlar. Lyan bu hakda: «eski tuzilishni yangi goyalar bilan tuldirish» degan. Yangi yunalish namoyondalari ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-badiiy publicistikaga va esseistika (insho yozish) ga e'tibor karatganlar. Kan YU-vey, Tanь Sv-tun uzlaridan bu janrda kuplab misollarni koldirganlar, birok uzining badiiyligi va kuchli ma'noga ega asarlari bilan boshkalardan ajralib turgan Lyan Ci-chao eng katta hissasini kushdi. Insholari ukuvchilarga imkon darajasida tushunarli bulishi uchun , yorkin kiyofalarga va ritorik tasvirlarga tayanishga harakat kilgan. Jushkinlikni ifodalaydigan insholari usha vakt adabiyotida kuchmas iz koldirgan. Usha vakt publicistikasida Sunь Yat-Senning siyosat, jamiyat va madaniyatning muhim muammolari tilga olingan, teran va mazmunli makolalari muhim urinni egallagan. Chjan Bin-linь (1869-1936), Czou Jun (1885-1905) va boshkarag kanday dong taratgan bulsalar, shunday buyuk mashhurlikni Czoy Junning, makola, pamflet, inshlari bilan uz iktidorini namoyon kilgan Chjan tomonidan his- hayajonli mukaddimasi yuborilgan, publicistik «Inkilobchi armiya» poema(doston)- murojaati juda katta mashhurlikni kulga kiritdi. Yosh Lu Sinning ilk publicistik makolalari va 1903-1905-illarda yozilgan, ilm-fan, madaniyat, estetik tarzda yozilgan insholari kata kizikish uygotgan (Hitoy geologiyasiga kiska ocherk). Keyinrok esa, 1908-yil unig estetikaga oid, dunyo madaniyati va ilm-fanining anik dalillariga asoslangan «Yovuz she'riyatning kuchi» deya nomlangan kuzga kuringan asari paydo buldi. Publitsistikani rivojlanishining 10-yillarida,1915-yildan buyon SHanhayda chop etila boshlangan «Sinь cinnyanь» tarakkiyparvar jurnali muhim ahamiyat kasb etadi. Turli mavzulardagi asarlar (publicistik, badiiy, ilmiy- insho, makolalar, pamfletlar, tarjimalar, she'rlar) chop etilgan. Jurnalning bu hususiyatlarini zamondoshlar yahshi tushunganlar va ular buni yangi adabiyotning belgisi deya kabul kilganlar. Undagi ma'lumotlar tez-tez munozarali harakterga ega bulgan bulib, hitoy odamlari hayotidagi eng muhim masalalarnining uchini chikarishga e'tibor karatilgan. Hullas, birrinchi navbatda, Chenь Dsyuning paydo bulishidan sung, Hitoyning yosh avlodi oldidagi masalalari hakidagi bahs boshlandi. Bu mavzu Gao I-hanь va boshkalarning makolalarida davom ettirilgan. Chenь Du- syu (1880-1942), Li Da-chjao (1891-1962) madaniyatni rivojlantirish yulidagi va madaniy meros hakidagi; Hu Shi (1891-1962), Lyu Banь-nuna (1891-1934) milliy tili va milliy adabiyoti hakidagi makolalari kata ta'sir kursatdi. Hu Shi, Chenь Du-syuning adabiyot sohasidagi islohotlar hakidagi, kengrok olganda - Hitoy madaniyatining takdiri hakidagi makolalari, adabiyot va adabiyotchilar tilida
kuchli munozaralarni keltirib chikardi. U 20-yillarda adabiyot va estetikada kuchli goyaviy kurashga sabab buldi XIX asr ohiri XX asrning birinchi un yilligidagi adabiyot jarayonini, bu davrga kelib keng yoyilgan tarjimonlik sohasisiz tasavvur kilib bulmaydi. Tarjimonlik sohasi adabiyotshunoslikning ajralmas kismiga aylandi. Kuplab iktidorli adabiyotshunoslar tarjima bilan shugullandilar, ularning ba'zilari esa,tarjimonlik amaliyoti orkali adabiyot sohasi bilan tanishdilar. Horijiy kitoblarining tarjimasi halkni kuzgovchi «yangi bilimlar» ni olib keladi, deb hisoblagan islohotchilarning ijtimoiy- ma'rifiy faoliyati turtki buldi. Lyan Ci-chao: «Agar yurt kuchli bulishn istasa, garb kitoblarini kup tarjima kilishi kerak» deb yozgan. U siyosiy adabiyoti tarjimasining muhimligi, odamlarni kuzgatishga yordam berishida deya ta'kidlagan. Islohotchilarninrg vaktli nashrlarida, badiiy adabiyotning garb va yapon publicistikasi asarlari bosib chikariluvchi - «horijiy gazetalardan tarjima» asosiy bulimi paydo buldi. Lyan, Julь Vernning asarini, Bayronning she'rlarini erkin tarjima kildi. Yaponiyada nashr kilinuvchi «Sinь syaosho» jurnalida, boshka adabiyotshunoslarning tarjimalari nashr kilingan. XX asr boshlarida tarjimonlik faoliyatining ravnak topishi Van Tao (1828- 1897), Yanь Fu (1853-1921), Linь Shu (1852-1924) va boshkalarning nomlari bilan boglik. Ilmiy adabiyotshunosli tarjimoni sifatida nom taratgan Yanь Fu, nasrning postulatalaridan foydalangan holda, uzining tarjima nazariyasini yaratdi. Linь Shuning tarjimalari HHasr boshlarida kata muvaffakkiyatga erishgan. Horijiy tillarni bilmay turib, vositachilarning yordami tufayli, bir yuz ellikdan ortik yirik horijiy badiiy asarlarni tarjima kilgan. Unga shuhratkeltirgan ilk tarjimasi 90-yillar urtalarida paydo buldi. 1901-yili «Tom amakining kulbasi» tarjimasi paydo buldi. Linь Shu venьyanda, nihoyatda yorkin va jushkinlikni, ta'sirchanlikni ifodalovchi, uz vaktida hitoyadabiyotida uchmas iz koldirgan erkin tarjima-asarlar yaratdi. Birinchilardan bulib, Hitoy ukuvchilarini rus prozasi (yapon tilidan tarjima kilgan) kiyofalari: «Zamonamiz kahramoni», «Kora rohib»dan parchalar, M.Gorkiy asarlari bilan tanishtiirgan U Tao, Hitoyni horij adabiyotlari bilan tanishtirish uchun kata hissa kushgan. Xitoyda tarjimonlik faoliyatining ilk boskichlarida, uzining badiiy karashlari va usullari harakterli: eski kitobiy til, mazmunni erkin suzlash, horij realiylarini Hitoy muhitiga moslashtirish va hokazo. Tarjimalarnig bunday «kitalizaciya»si kunday ravshan, masalan, deyarli hakikiysi bilan hech kachon mos kelmaydigan tarjima kilinayotgan kitoblarning nomlarida (Sviftning «Gulliverning sargzashtlari» Linь Shuda «Dengiz ortidagi pavilьon va kanallar hakidagi ma'lumot»; Servatesning «Don Kihot»i - «iblis- rыcarning tarjimai holi» a hokazolar), va kolaversa, ism va realiylarning uzgartirilishi. Birok, 10-yillarda tarjimonlar etarli malakaga erishganlarida, ukuvchilar esa - horij adabiyotini kabul kilishda kunikmalari hosil bulganda, tarjima uslubi sezilarli darajada uzgarib ketdi. Lu Sin va unng ukasi Chjou Czo-jen tomonidan 1909 yaratilgan «Horijiy proza» kitobi yangi tipdagi tarjimaning kizikarli obrazlaridan biriga aylandi. Lu Sinning suzlariga karaganda, unga, «garb adabiyotining yangi va asosiy okimlari» kiritilgan. Birinchi marotaba, Hitoy ukuvchilari, fin va polyak yozuvchilarining, Balkan davlatlari adabiyotining
romantik va hayotiy asarlari bilan tanishdilar. Badiiy tarjimaning tarihida, bu kitoblar uchmas iz koldirganlar, negaki, tarjimon-tuzuvchilar birinchilardan bulib realistik tarjimaning prinsiplarini olamga yoydilar. Koidaga kura, nasr - tarjimonlik sohasining markazida turadi. Misol uchun, No Linь Shu, Shekspirning bir nechta dramasini tarjima kilgan, Chenь Czin-hanь, Ma Czyunь-u esa, Gyugo va Shillerlarnng dramalarini tarjima kilganlar. 10- yillarning ohiriga kelib, Hu Shi, Ibsenning «Kugirchiok uyi»ni tarjima kilgan. She'riy tarjima sohasida Su Manь-shu, U Tao, Ma Czyunь-u shuhratga erishganlar. Koidaga kura, prozaik va poetik tarjima asosida venьyanь ( nasriy tarjimada besh va etti vazndan kullanilgan) turadi. Birok tarjimonlar bayhua tilidan keng foydalanishgan. Bu vaktga kelib rivojlangan, badiiy tarjima, yangi badiiy goyalarni paydo bulishida katta hissasini kushdi. XIX ohiri - XX boshlarida Hitoy adabiyoti rivojlanishnng ogir yulini bosib utdi. 10-yillarning ohirida, Hitoy jamiyatida, madaniyatning eski tuzilishiga bulgan tankid kuchayib ketdi. Tobora usib borayotgan akliy mehnatsohiblari adabiy tilning islohoti uchun, adabiyotning islohoti uchun, hama uchun tushunarli bulgan bayhua tilida adabiyot yaratish uchun, yangi badiiy principlarga asoslangan adabiyot uchun kurash olib borardi. Usha yillarda, ijodiy muhitda hali sinalmagan adabiy revolyuciyaning goyasi tugildi. Kolaversa, ushbu yillarda, butun adabiyot hayotini uzgaririshga olib kelgan yangi badiiy faktlarning yigilish jarayoni ruy berayotgandi. Birok bu 20-yillarda ruy berayotgandi. Pekin davlat universiteti professori Fan Hanьcining kitobi bulgan «Hitoy jurnalistikasining tarihi»da birinchi tomining ohirgi bulimida, zamonaviy Hitoy publicistikasining paydo bulishida yillar davomida utkazilgan hronologik tadkikotlari yoritib berilgan. Monografiya muallifining ta'kidlashicha, bizning yuz yilligimiz mukaddimasida, gazetaning urni jamiyatimizda sezilarli darajada usadi, mualliflar, gazeta va jurnal ukuvchilari soni 1fugga kengayadi. Revolyuciyagacha bulgan Hitoyda sodir bulayotgan vokealar hakkoniy va tezkor yoritib berilgan publicistik asarlarning janr tarkibi uzgaradi. Shiddat bilan rivojlanayotgan publicistik uslub, jamiyatning rivojlanishi bilan uzaro boglik deya uz fikrini isbotlayotgan olim, shuni ta'kidlaydiki, ushbu makrouslubning shakllanishi 20- asrning birinchi un yilligiga tugri keladi. 30-yillar ohiriga kelibgina, tilshunoslik mustakil fan sifatida tan olindi. Uslublarning muammolariga atalgan birinchi ishlar keyinork paydo buladi. Czun Tigo boщchiligidagi hitoylik mualliflar jamoasi chop etgan «Zamonaviy Hitoy uslubiyati tarihi» nashrida yakin kunlarda zamonaviy Hitoy tili stilistika (uslubiyat)i kam urgnailganligi ta'kidlab utilgan. 1951-yilda Lyuy Shusyan va Chju Desi «Jenьminь jibao» sahifalarida «Grammatika va Stilistikaga oid ma'ruzalar» degan mahsus kursni bosib chikaradilar. Lyuy Shusyanning «Ma'ruzalar»i ukuvchi ishchi va kishlok muhbirlari, ishchilar safidan ajralib chikayotgan mualliflar uchun keng kamrovli ukuv kullanmaga aylandi. «Ma'ruzalar» da anik kurinib turgan stilistik va grammatik hatolarni mukammal tahlil kilish uchun misollar bilan yakkol kursatilgan. Czun Tinhu uslubiyatga oid bir kancha ishlarni kursatarkan, shular orasida Chjan Gunning «Zamonaviy hitoy tilining stilistikasi» deb nomlangan tadkikot
ishiga alohida urgu berib utgan: «Chjan Gunning yangi kitobi dunyo yuzini kurarkan, funkcional ma1uslubiyatidagi izlanishlarning yangi davri boshlandi, uning ishi zamonaviy hitoy tilining uslubiyati tadkikotida, uzgarish yasaydigan vakt bula oldi... » «Uslublar» mukaddimasida Chjan Gun, hitoy tilshunosligining tarihida ilk bora, uslublar ekstralingvistika asosida yuzaga kelganini ma'lum kiladi, birok kelajakda, ular mazmun, vazifalar va fikrning maksadi bilan uzaro boglanadi, ular lingvistik belgilari bilan fark kiladilar. Filolog hama uslublarni suzlashuv va kitobiy turlarga ajratdi; kitobiy uz urnida - adabiy-badiiy, publicistik, rasmiy va ilmiy turlarga bulinadi. Chjan Gunning uslublar urtasida ulkan munosabat mavjud, chegaralar esa, ularning urtasida harakatlanib turadi degan gapi ancha ahamiyatli. Shuni ta'kidlash joizki, yukorida kursatilgan bulimning mazmuni, sovet tilshunosligidagi stilistik nazarisiyaga monand. Hitoyning odatiy fanlari orasida tilshunoslik mavjud bulmagan, uning har bir bulimini urganar ekansiz, uning uziga hos jihati garbiy yoki rus udumlari bilan uzviy boglikligini kurishingiz mumkin. Czun Tinhu uzining «Zamonaviy stilistika tarihi» da hitoy tili stilistikasi yaratilishiga aynan tilshunoslikka ihtisosolashgan sovet maktablari asos buldi deya ta'kidlaydi. Chjan Gun uz izlanishlarida A.I.Nfimovaning ishlariga, asosan, «Badiiy nutk stilistikasi»ga suyangan, Xitoy olimlarining kuplab kitoblarida sovet lingvistik maktabining nuktai nazarini kuzatish mumki. Bunga sovet va rus tilshunoslarining hitoy tiliga kilgan tarjimalari isbot bula oladi. 1982-yili M.N.Kojinaning «Rus tilining funkcional stilistikasi (uslubi)» monografiyasi hitoy tiliga tarjima kilindi, muallif tomonidan yoritib
berilgan kuplab
nazariy yunalishlar, bugungi kunda
Hitoyda chikarilayotgan amaliy uslubiyatga oid ukuv kullanmalarining negizi hisoblanadi. Ko`p vaktlar mobaynida e'tiborsiz kolgan uslubiyatning turli masalalari Hitoy filologlari tomonidan tomonidan urganilgan. Tilshunoslar tomonidan kurib chikilgan bu uslubiy konnotaciya va kontaminaciya,publicistik matnlarga uslubiy jilo beruvchi, his-tuygu darajalari singaridir. Venьyangomlarning semantik- grammatikasining uziga
hosligini urganish, ularning kullanilishining polifunkcional harakteri hakidagi hulosalarini chikarishga olib keldi. Oimlar shuni isbotlab berishdiki, gazeta matnlarida ishlatiluvchi venьyan elementlarining , ham leksik, ham sintaktik darajasida bulishi, Hitoy pulicistikasining asosiy uslubiy hususiyatini aniklaydi. Afsuski, shuni kayd etib utish lozimki, venьyanizmlarning sintaktik hususiyatlariga Hitoy olimlari unchalik ham e'tibor karatmaydilar. Garchi kupchilik olimlarning aytishicha - sintaksis, faol kullaniluvchi yordamchi suzlar va venьyanning tuzilishi bulib, ma'lum bir darajada gazeta matnlariga «kitobiy» saykal beradi va ushbu funkcional uslubdagi grammatik tartibning uziga hos hususiyatini aniklaydi,birok, hali shu
kungacha Hitoy
tilshunosligida, grammatikaga oid, hech kanday publicistik asar yaratilmagan edi. Ushbu sohaning ilmiy-amaliy yunalishiga keladigan bulsak, sunggi paytda Hitoyda gazeta makolalarining amaliy tarjimasiga oid kitoblar katta nushada chikarilmokda. «Gazeta matnlarini ukish»ning tarjimasi uchun muljallangan, markaziy va mahalliy bosmahonalar tomonidan takdim etilgan ukuv adabiyoti, publicistik uslubning leksikasi va grammatikasi hususiyatlarini erkin urganuvchi
amaliy kullanma sifatida ishlatiliщ mumkin. Ushbu nuktai-nazarni ukitish tajribasidan kelib chikkan holda shuni aytish kerakki, shunga uhshagan eng yahshi ukuv ma'lumotlar, poytaht va Fudanь universiteti domlalari tomonidan tuzilgan kullanmalar hisoblanadi.
Download 0.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling