Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети

1. Натурал ва товар ишлаб чиқариш ижтимоий хўжалик шакллари эканлиги

Ишлаб чиқаришнинг натурал шакли ишлаб чиқарувчи кучлар билан ишлаб чиқариш муносабатларининг шундай даражасига хосдирки, бунда ишлаб чиқаришнинг асосий максади нихоятда чегараланган хамда хажми катта бўлмаган ва таркиби жихатидан деярли бир хил бўлган эхтиёжларни кондиришга буйсиндирилган.

Ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиб бориши натижасида натурал ишлаб чиқаришга нисбатан ишлаб чиқариш унумдорлигининг усишига мукаммалрок ишлаб чиқариш воситаларини куллашга шароит яратадиган товар хужалиги вужудга келган, унинг куртаклари ибтидоий жамоа тузумини емирилиши даврида вужудга келган. Товар ишлаб чиқариш шундай хўжалик тизимидирки, бунда маҳсулот якка, алохида ишлаб чиқарувчилар томонидан ишлаб чиқарилади ва уларнинг хар бири, бирон хил маҳсулот ишлаб чиқаришга ихтисослашади, натижада ижтимоий талабни кондирмок учун маҳсулотни бозорда сотиш ва сотиб олиш зарур бўлади. Хуш товар ишлаб чиқаришнинг вужудга келиш сабаблари нимадан иборат? Товар ишлаб чиқаришнинг вужудга келиши ва мавжуд бўлишининг ижтимоий — иқтисодий асослари — ижтимоий мехдат так.симоти ишлаб чиқарувчиларнинг алохидалашуви, уларнинг иқтисодий мустакиллигидир. У ёки бу жамиятда товар ишлаб чиқаришнинг ижтимоий — иқтисодий мохияти, тутган урни, ривожланганлик даражаси ва амал к.илиш чегараси шу жамиятнинг мулкий муносабатларига ва ишлаб чиқариш ихтисослашувининг теранлик даражасига боглик бўлади.
Умуман олганда, товар ишлаб чиқаришининг вужудга келиши натижасида бозорнинг шаклланиши инсонларни олдида турувчи "ноёб" чекланган ресурслар хар хил неъматлар бўлган "чексиз э^тиёжлар" нинг дилеммасини хал этиш учун чексиз уринишлар натижасидир. Зеро, инсоннинг чексиз эхтиёжларига нисбатан иқтисодий ресурслар ва инсонларнинг ишлаб чиқариш имкониятлари чекланганлиги сабабли, инсон битта маҳсулотни унумли ишлаб чиқариш, битта сохада самарали фаолият кўрсатиши мумкин, аммо унинг эхтиёжи кун маҳсулотлар билан улчанади. Бинобарин, ресурслар чекланганлиги ижтимоий мехнат таксимоти натижасида тармоклар хамда инсон фаолият турига ихтисослашувига сабаб бўлган. Хозирги иқтисодиёт мехнат таксимотининг усиши, ихтисослашувининг чуткурлашуви махсули бўлиб хизмат килади. Мехнат таксимоти натижасида иш кучи самарадорлш ошади.
Ихтисослашув натижасида яъни бир маҳсулотлар ортикч< ишлаб чиқарилади, бошкалари умуман ишлаб чиқарилмайди, бу эса маҳсулотни айрибошлаш масаласини келтириб чиқаради. Маълумки, айрибошлаш муносабатлари бозорда руй беради. Демак, бозорнинг вужудга келишида яна бир мухим бугин — бу мехнат таксимоти даражасининг усиши натижасида товар ва хизматларни айрибошлашнинг шаклланишидир.
Товар бозорнинг асосий унсурларидан бири хисобланади. Товар инсон мехнати натижасида бозорда айрибошлаш учун ишлаб чиқарилган маҳсулот. У инсоннинг маънавий, жисмоний, ишлаб чиқариш эхтиёжларини кондиради.