Ûzbekiston Respublikasi oliy va ûrta maxsus ta'lim vazirligi

Xatolik va uni hisobga olish.
Talabalar laboratoriya mashg’ulotlarida o’lchash ishlarini bajaradilar. Bunda o’lchashlar bevosita va bilvosita bajariladi. Bevosita o’lchashga uzunlikni chizg’ich bilan, massasini tarozi bilan, tok kuchini ampermetr bilan, vaqtni sekundomer bilan o’lchash va boshqalar misol bo’ladi. Bilvosita o’lchashda asbob izlanayotgan kattalikning qiymatini ko’rsatadi.
Fizik kattaliklarning hammasini bevosita o’lchab bo’lmaydi. Shuning uchun izlanayotgan fizik kattalik bevosita o’lchab topilgan kattaliklar orqali hisoblab topiladi. Fizik kattaliklarni bunday aniqlash bevosita o’lchash deyiladi. Bevosita o’lchashga chiziqli kengayish koeffitsiyentini aniqlashni misol qilib keltirish mumkin. Bu kattalikni topish uchun biror sterjen shaklidagi qattiq jismning boshlang’ich va oxirgi temperaturalari, ularga mos kelgan sterjen uzunliklari ayirmasi ∆l=l-l_o va t_o temperaturaga mos kelgan boshlang’ich l_o uzunlik bevosita o’lchanadi. Chiziqli kengayish koeffitsiyenti α quyidagi formula yordamida hisoblab chiqiladi.

Mazkur qo’llanmada taklif qilingan laboratoriya ishlarida aniqlanadigan fizik kattaliklar asosan bevosita o’lchanadi.

Bevosita xatolikni hisoblashni g erkin tushish tezlanishini

formula yordamida aniqlash misolini ko’rib chiqaylik.

Bu formulada h-jismning tushish balandligi, t-tushish vaqti .
Takror o’lchashlarda jismning yerdan uzoqligi h₁= 60 sm=0,6 mm
h₂= 70 sm=0,7 m, h₃=80 sm=0,8 m, tushish vaqtlari esa mos holda t₁=0,34sek, t₂=0,39sek, t₃=0,43sek bo’lsin. U holda har bir o’lchash uchun quyidagilarni olamiz:



Erkin tushish tezlanishining o’rtacha qiymati

ga teng bo’ladi. Har bir o’lchashdagi absolyut xatolik:

Absolyut xatolikning o’rtacha qiymati

Nisbiy xatolik quyidagi formula bilan ε= aniqlanadi.