Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат ва жамият қурилиши академияси
Марказий Осиёнинг демографик ва иқтисодий салоҳияти
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
Geosiyosat
|
3.2. Марказий Осиёнинг демографик ва иқтисодий салоҳияти
Ўтган асрнинг биринчи чорагидан бошлаб то сўнги 10 йиллигига қадар Марказий Осиёнинг асосий ҳудуди дунёдаги етакчи давлатларнинг геосиёсий таъсиридан холи ҳолда жадал геосиёсий жараёнлар чегарасидан ташқарида қолган. Бу даврда Ўрта Осиё ва Қозоғистон шўро давлатининг таркибий қисми сифатида тўлиғича фақат Россиянинг миллий манфаатлари чегарасида бўлган. Марказий Осиё дунё миқёсидаги етакчи давлатлар учун геосиёсий жиҳатдан юқори аҳамиятга эга бўлсада, тизимнинг ёпиқ табиати бу минтақа билан бевосита алоқа бўлишига йўл қўймаган. Шунинг учун, шўро тизимининг емирилиши ўз–ўзидан Марказий Осиё геосиёсий аҳамиятининг кўтарилишига олиб келди. Бу жараён минтақанинг ташқи дунё билан халқаро сиёсий, иқтисодий ва маданий алоқаларининг кескин ривожланганлигида кузатилди. Албатта бунга нафақат сиёсий, балки улкан иқтисодий асос ҳам бор. Узоқ йиллар давомида хом ашё базаси бўлиб келганлигига қарамасдан, Марказий Осиё минтақаси табиий захиралар бўйича ҳозирга қадар дунёдаги энг бой ҳудудлардан ҳисобланади. Бу кўрсаткич минтақанинг иқтисодий салоҳиятининг улкан эканлигидан далолат берса, минтақанинг маданий, тарихий, илмий–маънавий бойлиги унинг моддий имкониятларидан кам эмаслигини кўрсатмоқда. Минтақанинг географик хусусиятлари унинг демографик манзарасини белгилаб беради. Бу табиий қонуният бўлиб минтақанинг урушлар ёки қатағонларсиз ривожланиши шароитида кузатилиши мумкин. Аммо ижтимоий–сиёсий жараёнлар бутунлай ўзга қонуниятларга асосланганлиги туфайли ушбу қонуниятни минтақадаги демографик вазиятга қўллаш бироз қийинроқ. Бошқача айтганда, тарих давомида рўй берган турли қирғинбарот урушлар минтақадаги элатлар сонининг вақти–вақти билан камайиб кетишига олиб келган. Масалан энг сўнги қирғинлардан бирини эслайдиган бўлсак, қатағон даврида минглаб илғор зиёлилар жисмонан йўқ қилинган. Қозоғистонлик олим Чжен Кун Фу ўзининг “Геополитика Казахстана” асарида 1930–1933 йилларда Қозоғистонда рўй берган очарчилик оқибатида 1 млн. 610 144 минг киши ҳаётдан кўз юмганлиги тўғрисида маълумот беради 1 . У айни асарида 1935–38 йиллардаги қатағон даврида эса 135 минг қозоқ миллатига мансуб кишининг нобуд бўлганлигини таъкидлайди. Шунга қарамасдан, ҳар бир республиканинг нуфуси тарихий тараққиёт давомида мамлакатнинг географик жойлашуви, табиий–иқлим шароитларига мос равишда кўпайиб келган. Масалан серҳосил водийлар ва воҳаларни ўз ичига олган 448,8 минг кв км ҳудудга эга бўлган Ўзбекистон 34 миллион аҳоли (2020)си билан демографик кўрсаткичлар бўйича биринчи ўринни эгаллайди. Ҳудудий жиҳатдан энг йирик ва асосан текисликлардан иборат Қозоғистон эса 2,72 млн. кв. км ҳамда 18,61 млн аҳолига эга (2020). Чўллар ва ва чалачўлларни ўз ичига олган 491,2 минг кв км ҳудудга эга бўлган Туркманистонда 5,69 млн. аҳоли истиқомат қилади 2 . 199,9 минг кв кмлик тоғли ва водий ҳудудга эга Қирғизстонда 6,38 млн аҳолига (2018) ва 141,4 минг кв км ҳудудга эга бўлган Тожикистонда эса 9,12 млн аҳоли яшайди (2019) 3 . Ҳар бир республиканинг демографик кўрсаткичлари минтақанинг геосиёсий манзарасини аниқроқ тасвирлаб беради. Шу нуқтаи–назардан бевосита ҳар бир республикадаги бу борадаги вазиятга назар ташлаймиз. Минтақа нафақат демографик, балки иқтисодий жиҳатдан ҳам улкан захираларга эга. Минтақанинг иқтисодий салоҳияти унинг геосиёсий аҳамиятини белгиловчи энг муҳим омиллардан ҳисобланади. Ана шу иқтисодий салоҳият минтақани тўлиғича ёки қисман геосиёсий таъсир доирасига тортилишига олиб келиши мумкин. Маълумки, «манфаатлар тўқнашуви» анча йиллар мобайнида Афғонистон ҳудудида рўй бериб келди. Геосиёсий қарама- қаршилик саҳнасининг Каспий атрофи ёки минтақанинг бошқа ҳудудларига кўчиш эҳтимоли бот бот қайд этилади. Янги–янги энергетика захираларини излаб топишга бўлган эҳтиёж етакчи давлатларни ушбу захираларнинг дунё бўйича энг бой ҳудудлари томон, хусусан Марказий Осиё томон чорлаб туради. Табиий захираларга бой Марказий Осиёда миллатлараро, ҳудудий негизда турли муаммоларнинг келиб чиқаришга уринишлар бўлиши табиий. 4 З.Бзежинскийнинг “Евроосиё болқонлари” борасидаги 1 Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана. - Алматы: Жеты Жарғы, 1999. - С. 140. 2 https://countrymeters.info/ru/Turkmenistan 3 http://www.tj.spinform.ru/people.html. 4 Бзежинский З. Великая шахматная доска. Москва. «Международные отношения» 2000. -Б. 151. 145 фикри мустақиллик даврида узоқ йиллар маҳаллий олимларнинг диққатини тортган эди 1 . Бундай башоратларга қарамасдан, Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги “совуқлик” турли омиллар туфайли урушга айланмади. Улкан табиий захираларга эга эканликларига қарамасдан Марказий Осиё республикаларининг географик ноқулай шарт- шароити, аниқроғи энергетик захиралар истеъмол бозоридан узоқда жойлашганлиги ҳамда ушбу бозорга чиқиш йўлларининг мураккаб геосиёсий характери туфайли мавжуд геостратегик салоҳиятдан бевосита фойдаланиш имкониятлари чекланган. Марказий Осиёнинг ҳеч бир республикаси очиқ денгизга чиқиш йўлларига эга эмас. Географик шароитнинг иқтисодий жиҳатдан ноқулай эканлиги ҳамда бу борадаги тинимсиз тортишувларга қарамасдан, мутахассислар минтақадаги «қувватлар ташқарига интилган» тақдирда бу мақсадни амалга ошириш мумкинлиги тўғрисида фикр билдиришади 2 . Марказий Осиёдаги давлатлар мустақил тараққиёт йўлидан бораётган бўлсалар–да ундаги табиий бойликларни ўзлари дунё бозорига бевосита олиб чиқишлари учун чекланган имкониятга эга. Чунки Евроосиё қирғоқларидан Марказий Осиёнинг қоқ ўртасида жойлашган Ўзбекистонга кириб келиш учун камида икки давлат чегарасини кесиб ўтиш керак. 3 Бошқача айтганда, ҳозиргача Марказий Осиёга фақат ҳаво йўллари орқалигина бемалол кириш мумкин. Минтақанинг турли йирик сиёсий бирликлар ҳисобланган Хитой, Ҳиндистон, Эрон ва Россия ўртасида жойлашганлиги етакчи давлатларнинг ушбу ҳудуд марказига йўналиш учун ўзига хос мураккабликлар туғдиради. Табиий захираларни ишлатиш, нефт ва газ қувурларини бирор-бир йўналиш орқали очиқ денгиз портларига олиб чиқиш учун бир нечта давлат ҳудудидан ўтиш керак ва албатта бундай ишни етакчи трансмиллий компаниялари билан шартнома тузгани ҳолда амалга ошириш мумкин. Аммо айнан Евроосиёдаги табиий захиралар устида етакчи давлатлар ўртасида манфаатлар тўқнашуви мавжуд. 4 Демак иқтисодий лойиҳаларни амалга 1 Хасанов У. Региональная безопасность и национальные интересы (центральноазиатский регион). - М.: 2004. -С. 65. 2 Альблон А.С. Центральная Азия: Средиземье Евразийского материка // Общественное мнение.- Ташкент, 1998.- № 1. -С. 37-41. 3 Хасанов У. Региональная безопасность и национальные интересы (центральноазиатский регион). - М.: 2004. - 192 с. 4 Mher D Sahakyan. Russia, China And Central Asia: Cooperation over Competition // Asia Global Online. February 6, 2020 146 оширишда имкон қадар манфаатлар тўқнашувини эмас, балки ўзаро кесишувчи манфаатлар тугунини яратиш йўлидан бориш талаб этилади. Каспий туби ва атрофида, айниқса Тенгиз, Қорачиғаноқ, Кашаган, Узен конларида улкан захиралар жойлашганлигини эътироф этишмоқда. Шу туфайли, дунёдаги энг етакчи давлатлар бир неча йиллардан буён Каспий денгизи остидаги нефт захираларини ўзлаштириш учун кураш олиб боришар экан, натижада минтақа атрофида турли сиёсий ўйинлар уюштирилганлигини эслаш мумкин. 1 Каспий тубида аниқланган 6,5 млрд. тонна нефть ва газ захиралари, млн. т. ҳисобида. 2 Маълумки бу кураш Каспийнинг ҳуқуқий мақоми билан боғлиқ. Аввал бошда Каспийнинг халқаро мавқеи муаммоси пайдо бўлган бўлса, кейинроқ унинг «денгиз» ёки «кўл» эканлигини қайтадан белгилаб олиш масаласи кўтарилди. Ундан кейин эса Каспий ости захираларидан ўзаро фойдаланиш бўйича Қозоғистон, Россия, Эрон, Озарбайжон ва Туркманистон ўртасида зиддият келиб чиқди. Ўтган 22 йил давомида ишчи гуруҳ томонидан 50 маротаба ўтказилган учрашувлар, кўплаб натижасиз музокаралардан сўнг 2018 йилнинг 12 августида Каспийнинг ҳуқуқий мақоми 5 давлат раҳбарлари иштирокида ўз якунини топди. Очиқ денгизга чиқиш йўлига эга бўлмаганлиги туфайли, халқаро денгиз ҳуқуқи нормаларини қўллаш мумкин эмаслиги туфайли ўзаро келишувга кўра сув ҳавзасининг туби денгиз, сув 1 Эжиев И.Б. Геополитические процессы в Каспийском регионе в 90-е гг. XX - начале - XXI в.: Дис. ... канд. полит. наук. -М., 2005. - 171 c. 2 U.S. Energy Information Administration (EIA) 147 қисми эса кўл сифатида баҳоланди ва жами 24 банддан иборат Конвенция қабул қилинди. 1 Туркманистон минтақа атрофида кечаётган асосий геосиёсий жараёнларда бетарафликни афзал кўради. Қирғизистон ва Тожикистон мустақиллик йилларида геосиёсий таъсир остида рўй берган мураккаб жараёнларни бошидан кечирди. Бу минтақадаги давлатларнинг иқтисодий имкониятлари ва сиёсий ривожланиши етакчи давлатлар томонидан доимий кузатувда эканлигини кўрсатади. Шунга қарамасдан минтақа давлатлари имкон қадар кўп векторли ташқи сиёсат олиб бормоқда. И.Каримов мустақиллик даврида Марказий Осиё давлат раҳбарлари ва бутун МДҲ давлат раҳбарлари учун жиддий сиёсий етакчи бўлган. Айнан у олиб борган прагматик ташқи сиёсат туфайли Ўзбекистон минтақавий хавфсизликнинг асосий омили сифатида намоён бўлган эди. Минтақада ўзаро таранг муносабат сақланган бўлсада, аммо минтақавий хавфсизликка путур етказмаган эди. Ш.Мирзиёев давлат тепасига келгандан кейин Марказий Осиёда узоқ йиллар давомида унутиллаётган минтақавий интеграция эпкинлари эса бошлади. Минтақада ўзаро ишонч руҳи пайдо бўлди ва Ўзбекистон раҳбарининг ташаббуслари туфайли узоқ ва яқин давлатлар минтақа билан муносабатда янги ёндашувга ўтдилар. Узоқ йиллар “ёпиқ минтақа” сифатида қабулланган Марказий Осиёга бугун сармоя кириши жадаллашмоқда. Марказий Осиёда қадимдан мавжуд бўлган Буюк Ипак йўлининг иқтисодий аҳамияти тезлик билан қайта жонлана бошлади. ХХР дан Европа иттифоқи йўналишида қурилаётган Буюк Ипак йўли Иқтисодий Белбоғи (SREB) лойиҳаси бунга яққол мисолдир. Бу Марказий Осиёни ҳам ўз ичига олган улкан Белбоғ Йўл Ташаббуси (BRI) лойиҳасининг бир бўғинидир. Марказий Осиёни кесиб ўтувчи темир ва автомагистраллар мана шу улкан лойиҳанинг ишга тушганлигини англатиб, минтақа иқтисодий имкониятлари ва ўз–ўзидан сиёсий аҳамиятининг кўтарилишига олиб келади. Геосиёсат нуқтаи–назаридан Ўзбекистон Марказий Осиёнинг марказини эгаллаган ҳамда муҳим стратегик мавқега эга бўлган давлат эканлиги халқаро экпертлар ва давлат арбоблари 1 https://www.bbc.com/russian/features-45156199, https://www.imemo.ru/index.php?page_id=502&id=4315 148 томонидан тан олиниб келинади 1 . Сиёсий, иқтисодий ҳамда маънавий салоҳияти нуқтаи–назардан ўзига хос аҳамиятга эга бўлган бу мамлакат демографик кўрсаткичлари бўйича бошқа республикаларга нисбатан юқори мавқега эга. Бошқача айтганда Марказий Осиё минтақасининг 40% аҳолиси фақат Ўзбекистонда истиқомат қилади. Қўшни республикаларнинг Ўзбекистонга чегарадош бўлган барча маъмурий ҳудудларида ўзбеклар маҳаллий элатлар билан биргаликда истиқомат қилади. Кўпмиллатли ҳудудларда бағрикенглик, урф–одатларни эъзозлаш, анъаналарга амал қилиш, бақамти яшаётган элатлар ўртасида барқарорликни таъминлаб беради. Турли элатлар биргаликда истиқомат қиладиган ҳудудларда тўй, маърака, таъзия, ҳашар ёки бошқа ижтимоий тадбирларда миллат ажратилмайди. Кўпгина ҳолларда бу борада ўзбекларнинг минтақада нафақат географик, балки этно–маданий нуқтаи–назардан ҳам муҳим боғловчилик вазифасини кузатиш мумкин. Хулоса қилиб айтганда минтақанинг геосиёсий мавқеи қуйидаги омиллар билан белгиланмоқда: Марказий Осиёнинг геосиёсий мавқеи аввало унинг иқтисодий имкониятларидан келиб чиқмоқда. Бу борада энг манфаатли ҳамкорлар билан иш олиб бориш муҳим аҳамиятга эга. Минтақада етакчи давлатларнинг манфаатлари шаклланиб бормоқда. Буни минтақа давлатларининг ташқи савдо шериклари билан экспорт-импорт кўрсаткичлари намоён этади 2 . Марказий Осиёда диний, миллатлараро муносабатлар, ҳудудий муаммолар, сув тақсимотига оид масалалар ташқи кучлар томонидан қўллаш мумкин бўлган минтақавий беқарорлик омили бўлиб қолади. Шу нуқтаи-назардан, миллатлараро муносабатларда барқарорликни сақлаш минтақавий хавфсизликнинг муҳим жиҳатларидан бири ҳисобланади. Шунингдек, минтақада сув тақсимоти масалаларида ҳукуматлараро ҳамкорлик муҳим аҳамиятга эга. Республикалар ўртасида чегаралаш ишларини охирига етказиш ва бу масалада муаммо қолдирмаслик бутун минтақавий хавфсизликни мустаҳкамлайди. Минтақада коммуникацион тизим яратиш унинг иқтисодий ва сиёсий аҳамиятини ошишига олиб келувчи омилдир. Бунга республикалар 1 Бжезинский З. "У демократии нет готовых формул". Беседа журналиста Ш.Кудратходжаева с консультантом Центра стратегических и международных исследований США проф. Збигневом Бжезински. www.centrasia.org.13.11.2003. 2 https://www.adb.org/publications/key-indicators-asia-and-pacific-2017 149 манфаатларининг солиштириш, мунтазам музокаралар орқали эришиш мумкин. Таълим, маданият ва маърифат, фуқаролик институтларининг ўзаро ҳамкорлик ҳам минтақавий барқарорликнинг муҳим омилидир. Хорижий ташкилотлар амалга ошираётган фаолият ва тадбирларнинг минтақа ижтимоий–сиёсий ҳаётига таъсири илмий ва амалий тадқиқотлар объекти бўлиб қолади. Минтақанинг иқтисодий имкониятларини ишга солишда геосиёсий рақобат омилини мунтазам ҳисобга олиш зарур. Зеро давлатлар беихтиёр бундай рабоқатга қўшилиб кетиши ва геосиёсий қарама-қаршилик объектига айланиб қолиши мумкин. Бу эса республикалар ўртасида қийинчилик билан ўрнатилган ҳамкорликка путур етказади. Геосиёсий рақобатга қўшилиш иқтисодий гигантлар манфаатларининг қурбонига айланиб қолишига олиб келишини Украина мисолида кузатилди. Тенг манфаатлар асосида ҳамкорлик ўрната билиш дунё иқтисодий тизимига тадрижий ҳамда қонуниятли интеграциялашувга, шу билан бирга минтақа геосиёсий аҳамиятининг янада кўтарилишига олиб келади. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|