Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

1.5.Вафот этган донорлардан органларни йиғиш тартибининг ахлоқий ва ҳуқуқий жиҳатлари.
Ахлоқий ва ҳуқуқий муаммоларнинг бутун мажмуаси вафот этган донордан органлар ва тўқималарни олиб ташлаш ва кўчириб ўтказиш билан боғлиқ. Аввало, "вафот этган донор" тушунчасини конкретлаштириш керак. Анъанавий мезонларга кўра, юрак ва ўпка қайтарилмас даражада ишлаганда ўлим аниқланади. Аммо жонли бўлмаган органларни кўчириб ўтказиш нимадан иборат? Ва агар бу органлар ҳаётга лаёқатли бўлса, унда одам ўлик деб тан олиниши мумкинми?
Ўлган донорлардан органлардан фойдаланиш "мия ўлими" янги мезони қонунийлаштирилгандан сўнг мумкин бўлди. Мия ўлими бошланганидан сўнг, бир неча кун давомида танадаги вегетатив функцияларни, хусусан, юрак, ўпка ва жигар ишларини сунъий равишда сақлаб туриш мумкин. Мия ўлимининг қизғин муҳокамаси биринчи юрак трансплантацияси ўтказилгандан сўнг бошланди
1967 йилда К. Бернард. Бир йил ўтгач, Гарвард тиббиёт мактабининг "мия ўлими" таърифини ўрганиш бўйича махсус қўмитаси унинг мия ўлими мезонларини эълон қилди ва қайтарилмас комани ўлимнинг янги мезони сифатида аниқлади.
Трансплантация шифокорларни ахлоқий жиҳатдан қийин вазиятга дуч келмоқда. Бир томондан, улар беморнинг ҳаётини сақлаб қолиш учун ҳамма нарсани қилишлари керак, бошқа томондан, унинг танасидан органлар ва тўқималарни йиғиш бўйича манипуляциялар қанчалик эрта бошланган бўлса, уларнинг трансплантацияси муваффақиятли бўлиш эҳтимоли шунчалик катта бўлади. Ўлаётган одамнинг ҳаёти учун курашиш ва трансплантация учун органларни иложи борича тезроқ олиш зарурати ўртасидаги зиддиятни ҳал қилиш учун имкон қадар имкон беринг. Вафот этган донорлардан органларни йиғишнинг иккита қонуний модели мутахассислар орасида ҳам, трансплантация муаммоларига қизиқувчилар орасида ҳам алоҳида муҳокамани келтириб чиқаради: розилик презумпцияси (талаб қилинмаган розилик) ва келишмовчилик презумпцияси (сўралган розилик).
Биринчи ҳуқуқий модел - розилик презумпцияси (талаб қилинмаган розилик) - марҳумдан органларни йиғиш ва улардан фойдаланиш, агар марҳум ҳаёти давомида бунга эътироз билдирмаса ёки унинг қариндошлари эътироз билдирмаса, амалга оширилади деб тахмин қилади. Белгиланган рад этишнинг йўқлиги розилик сифатида талқин этилади, яъни деярли ҳар бир одам ўлгандан кейин автоматик равишда донорга айланади, агар у орган трансплантациясига салбий муносабатини билдирмаган бўлса. Розилик презумпцияси - вафот этган одамлардан органларни олиб ташлаш учун розилик олиш тартибини тартибга солишнинг иккита асосий ҳуқуқий моделларидан бири. Ушбу моделни Беларусия, Австрия, Белгия, Франция, Финляндия, Полша, Венгрия, Латвия, Эстония, Литва, Греция, Португалия, Чехия, Словакия, Россия каби мамлакатлар таъқиб қилмоқда. Шунингдек, розилик презумпциясини дарҳол амалий амалга оширишга имкон берадиган соф розилик презумпцияси мавжуд. Агар бемор вафот этган тиббиёт муассасасида вафот этган шахс томонидан унинг органларидан трансплантация қилиш учун фойдаланишни тақиқлаганлиги тўғрисида маълумотлар мавжуд бўлмаса, улар ҳибсга олиниши мумкин. Ушбу ёндашув Австрия, Франция, Белгияда қўлланилади. Ушбу мамлакатлар аҳолиси ўртасида бирдамлик мавжуд - фойдали бўлиш зарурлигини ижтимоий ҳис қилиш.
Иккинчи ҳуқуқий модел - келишмовчилик презумпцияси (сўралган розилик) - марҳум ўлимидан олдин органни олиб ташлашга розилик билдирганлигини ёки оила аъзоси марҳум бундай баёнот қолдирмаган тақдирда олиб ташлашга розилик билдиришини англатади. Сўралган розилик доктринаси қандайдир ҳужжатлаштирилган, тасдиқланган розиликни назарда тутади. Бундай ҳужжатнинг намунаси, масалан, АҚШда хайр-эҳсон қилишга розилик берганлар томонидан олинган "донорлик карталари" ёки бу шахснинг ҳайдовчилик гувоҳномасида қайд этилган. Масалан, Германияда 1997 йил 5-ноябрда қабул қилинган "Органларни донорлик, олиб ташлаш ва трансплантацияси тўғрисида" ги қонун кучга киради, унда трансплантация мақсадида органларни (тўқималарни) олиб ташлашнинг иккита варианти мавжуд: потенциал донорнинг унинг ҳаёти давомида берилган тўғридан-тўғри рухсати (паспортга илова қилинади) қаерда розилик кўрсатилган бўлса); донорнинг аризаси бўлмаган тақдирда қариндошларнинг розилиги. Талаб қилинган розилик доктринаси Германия, АҚШ, Канада, Ирландия, Голландия, Швейцария, Австралия, Лотин Америкаси, Люксембург, Словения каби мамлакатларнинг соғлиқни сақлаш қонунчилигида қабул қилинган. Шуниси эътиборга лойиқки, келишмовчилик презумпцияси принципи бир қатор муҳим камчиликларга эга: кўплаб фуқаролар жароҳати туфайли жарроҳлик муолажасини олмасликларидан қўрқиб, улар билан донорлик картаси ёки ҳайдовчилик гувоҳномасида варақа бўлишдан бош тортишади, гарчи улар ўлимидан кейин органни беришга рози бўлишса. Бундан ташқари, ушбу маълумотлар бўлмаган тақдирда, стресс остида бўлган қариндошлар кўпинча розилик бермайдилар. Бемор вафот этган деб эълон қилинганида, қариндошлар ҳар доим ҳам мавжуд эмас. Бундан ташқари, қариндошлар ҳар доим марҳум томонидан имзоланган ҳар қандай ҳужжатни эътироз қилиш ва жиноят ишини қўзғатиш учун қонуний сабабларни топиш имкониятига эга. Мутахассислар, қоида тариқасида, розилик презумпцияси принципи янада самаралироқ, яъни клиник трансплантация мақсадлари ва манфаатларига кўпроқ мос келади ва органларни йиғиш учун розилик олиш жараёни эҳсоннинг ривожланишини (кенгайишини) чекловчи асосий омил ҳисобланади.
Шундай қилиб, Буюк Британияда келишмовчилик презумпцияси принципи розилик презумпцияси билан алмаштирилди. Белоруссия қонуни "Инсон органлари ва тўқималарини трансплантацияси тўғрисида" розилик презумпцияси, яъни ҳаёти давомида ўз ихтилофини билдирмаган, шу тариқа ўлимидан сўнг органларни эксплантациялашга розилик билдирган шахс каби нормани ўз ичига олади. Кўпгина шифокорларнинг фикрига кўра, потенциал донорлар тўғрисида маълумотлар базасини яратадиган, донор учун қабул қилувчини мақбул танлаш учун маълумотни олдиндан олиш имкониятини яратадиган сўралган розилик тизимини жорий этиш мақбулдир. Органлардан тижорат мақсадларида фойдаланиш тақиқланади, аммо шунга қарамай, бундай амалиёт дунёнинг бир қатор мамлакатларида мавжуд. Қонунчилик даражасида Эрон буйракни сотиш ва сотиб олиш қонуний бўлган дунёдаги ягона мамлакатдир. Эронда донорлар қонунчилик даражасида кафолатланган сифатли тиббий ёрдам ва маблаг отўлаш билан ҳимояланган. Донор билан молиявий асосни кўрсатган ҳолда шартнома тузилиши керак.
Шундай қилиб, трансплантация жараёнида ишлатиладиган асосий қоидалар мавжуд:
1. Инсон аъзоларини сотиб олиш ва сотиш объекти деб ҳисоблаш мумкин эмас. Шахснинг таналари ва (ёки) тўқималари фуқаролик муомалаларининг объекти бўлиши мумкин эмас, бундан ташқари, текин битимлар бундан мустасно. Компенсация қилинган операцияларни ўтказиш, шунингдек, инсон аъзолари ва (ёки) тўқималарининг талабини ва (ёки) таклифларини реклама қилиш тақиқланади.
2. Бир кишининг умрини қисқартириш, шу жумладан, бошқасининг умрини узайтириш учун ҳаётни қўллаб-қувватловчи процедураларни рад этиш орқали қабул қилиниши мумкин эмас.
3. Орган донорлигининг устуворлиги айрим гуруҳларнинг афзалликларини аниқлаш ва махсус маблаг обилан белгиланмаслиги керак.
4. Донор органларни ажратишда учта мезон ҳисобга олинади: донор-реципиент жуфтлигининг иммунологик мувофиқлиги; олувчининг аҳволининг оғирлиги (таҳдид қилинган шароитда қабул қилувчининг устуворлиги); устуворлиги (кутиш рўйхатида бўлиш муддати).
5. Ҳимояланмаган ва ўта оғир ҳолатларда одамларнинг контингентларидан фойдаланиш: ахлоқсиз равишда, уйсизлар, психиатрия клиникаларидаги беморлар, болалар.
1990 йилги Бутунжаҳон трансплантация конгрессида трансплантация тиббиётнинг ягона соҳаси бўлиб, у жамоатчилик иштирокисиз мавжуд бўлмайди. Трансплантацияга нисбатан православ ва католик черковининг позицияси ижобий, аммо бу донорнинг ихтиёрий равишда умрбод розилиги бўлиши шарти билан. 2000 йил 5 августда Россия Православ черкови епископлари кенгашида қабул қилинган "Рус православ черкови ижтимоий концепцияси асослари" (ХII. 7. Биоэтика муаммолари), ички органларнинг эҳсон қилиниши Масиҳ буюрган қўшнимиз учун қурбонлик севгисининг намунаси эканлиги аниқ айтилган:
"Замонавий трансплантация, муқаррар равишда ўлимга ёки оғир ногиронликка маҳкум бўлган кўплаб беморларга самарали ёрдам кўрсатишга имкон беради. Тирик донордан орган трансплантацияси фақат бошқа одамнинг ҳаётини сақлаб қолиш учун ихтиёрий фидойиликка асосланган бўлиши мумкин. Бундай ҳолда, эксплантацияга розилик бериш (органларни олиб ташлаш) севги ва раҳм-шафқатнинг намоён бўлишига айланади. "Шу билан бирга, хайр-эҳсон қилишдан бош тортиш фуқаро ёки насронийнинг салбий далили сифатида қабул қилинмаслиги керак. Санкт-Петербург православ шифокорлари жамияти раиси, архиеприист Сергий Филимонов: "Бу одам ўлганидан кейин ҳам хайрли иш қилишни хоҳласа, бу яхши қадамдир", деб таъкидлади ва метрополитен Рязан ва Михайловский Марклари: "Қўшнингиз тирик қолиши учун ўз органингиздан воз кечиш ғояси, бу эзгу мақсад, бу Исо Масиҳ бизга кўрсатган мисол сифатида қурбонлик муҳаббатининг ғояси. "Католик черкови орган трансплантациясига ижобий қарайди. Папа Иоанн Павел II томонидан 1992 йил 25 июнда тасдиқланган Католик черковининг Катехизмида шундай дейилган: "Донорнинг розилиги билан ва унинг ҳаёти учун ҳаддан ташқари хавфли бўлмаган тақдирда орган трансплантацияси ахлоқий жиҳатдан қабул қилинади. Ўлимдан кейин ўз аъзоларини беришнинг олижаноб сабаби учун донорнинг ўлими фактини ниҳоят тасдиқлаш керак»(2296). Трансплантация бўйича 2000 йилги Халқаро Конгрессда Рим Папаси Иоанн Павел II ушбу амалиёт "инсонга хизмат кўрсатишда илм-фаннинг катта ютуғи" эканлигини таъкидлади. Орган трансплантацияси кўплаб одамларнинг ҳаётини сақлаб қолди ва ҳақиқий фидойилик ва бирдамлик маданияти нуқтаи назаридан трансплантация тиббиёти "тиббий саноатнинг асосий мақсадини, яъни инсон ҳаёти хизматини амалга ошириш учун қимматли воситадир".