Ўзбекистон республикаси ташқи иқтисодий фаолият миллий банки

III БОБ. Тижорат банкларида нақд пулсиз ҳисоб-китоб операциялар ҳисоби ва аудит текширувини ўтқазиш услубини такомиллаштириш.
3.1 Тижорат банкларида нақд пулсиз ҳисоб-китоб операциялари ҳисобини такомиллаштириш ва уни амалга оширишдаги муоммолари.
Ўзбекистан банк тизимида сунгги йилларда банк хизматларини сифатини ва кўламини ошириш буйича қатор ишлар амалга оширилди. Лекин, жахонда булаётган ўзгаришлар, глобаллашув жараёни, ракобатни ҳаддан зиёд ривожланиши, тижорат банкларининг трансформация жараёнини янада фаоллаштириш, мижозларга курсатилаётган банк хизматларини янги босқичга олиб чикиш заруратини юзага келтиради.
Бу жараёнда, банк тизимидаги ислохотларнинг асосий мақсади - тижорат банкларини мижоз учун ишлашга ўргатишга қаратилган. Шу жихатдан, банк тизимини трансформациялаш борасидаги ислохотларни амалга ошириш, замонавий, билимли кадрларга боғик бўлиб, банк сохаси вакилларининг банк тизимида олиб борилаётган ислохотлар самарасини ва мазмун-мохиятини яхши ўзлаштирганлиги асосий омиллардан саналади. Давлат улушига эга булган банклар трансформацияси буйича «йул харита»ларини 2020 йил 1 июндан бошлаб амалга ошириш, шу жумладан ахоли ва хужалик юритувчи субъектларга курсатилаётган банк хизматлари сифатини ошириш хамда замонавий чакана банк хизматлари турларини купайтириш чоралари белгиланган. Шу максаддан келиб чикиб, жорий йилда банк тизими фаолиятини кенг трансформациялаш, шунингдек, банк бизнесини юритишнинг замонавий моделларини жорий қилиш борасидаги белгиланган вазифалар ижроси Марказий банк ва тижорат банклари ўзаро хамкорлигининг амалий ва самарали шаклларини кўллашни тақозо этмокда. Бундай ёндашув, пандемия шароитида ахолида банк тизимига бўлган ишончни шакллантиришга ва уни оширишга хизмат қилмокда. Банк хизматларининг турлари хар йили кенгайиб бормокда, бозорда доимий равишда махсулот ва хизматларнинг янги турлари пайдо булмокда. Ушбу омил кредит ташкилотлари уртасидаги хар бир мижоз учун ракобатни кучайтиришга хизмат килади. Шунинг учун, хар бир банк мижоз билан булган муносабатларини шериклик тамойилларига асосланган холда тузмоқда. Шундай қилиб, тижорат банклари ўз мижозларининг маблағарини нафакат доимий равишда химоя қилибгина қолмай балки янги банк махсулоти ва хизматларини нақд пулсиз кўчириш орқали таклиф килиши ахолининг тадбиркорлик фаолияти ривожига ҳисса қўшишлари хакида фикр юритишлари шарт. Кўпгина иктисодий ва ижтимоий омиллар таъсири остида банк махсулотлари ва хизматларининг эволюцияси амалга оширилмокда.
Тижорат банкларни трансформация қилиш жараёнида мижозларнинг талаблари ортиб бориши муқаррар ва бу борада илғор инновацион банк хизматларини сифатли кўрсатилмаслиги натижасида банк мижозларининг ўз банкига бўлган ишончининг камайишига олиб келиши мумкин. Натижада, банк мижозлари банкларини алмаштиришга ёки бошка банк хизматларидан фойдаланишга харакат қилади. Шунинг учун банклар мижозларининг талабларига биноан фаолиятини трансформациякилиши, яъни банк махсулотлари ва хизматларини замонавий ахборот - коммуникация технологияларидан фойдаланган холда янги банк хизматларни яратишни тақозо этади.
Замонавий ахборот технологияларининг тарқалиши туфайли нақд пулсиз тўловларнинг янги турлари жадал ривожлана бошлади ва иқтисодий муносабатларнинг кўплаб соҳаларидан нақд пулни сиқиб чиқара бошлади. Шу билан бирга, нақд пулсиз тўловлар улушининг кўпайиши мамлакат иқтисодиётининг шаффофлиги ва бошқарилишини оширишга ёрдам беради. Натижада, турли хил фирибгарликларнинг олдини олиш мақсадида нақд пулсиз тўловлар тизимини янада такомиллаштириш зарурати туғилади, чунки бозор механизмининг барча иштирокчилари маблағларни хавфсиз, тез ва қулай ўтказишдан манфаатдор. Айниқса, бу мавзу қурилиш саноати корхоналарини қизиқтиради, чунки улар фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари туфайли жуда катта битимлар тузадилар.
Глобаллашув ва миллий иқтисодиётларнинг интеграцияси жараёнлари билан ажралиб турадиган замонавий бозор воқеликларида ҳар қандай мамлакат иқтисодиётини муваффақиятли ривожлантиришнинг муҳим шартларидан бири унинг тўлов тизимининг ишончлилиги ҳисобланади. Шу билан бирга, давлат ва хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлайдиган юқори самарали тўлов тизимини яьни нақд пулсиз хисоб-китоблар турларини яратишда тижорат банкларининг ривожлантиришнинг устувор йўналиши ҳисобланади.
Нақд пулсиз хисоб-китоблар мамлакат иқтисодиётида асосий рол ўйнайди ва шу билан ягона давлат пул-кредит сиёсатини амалга оширади. Молиявий барқарорликни таъминлайдиган миллий тўлов тизимини ривожлантириш эса, тўлов хизматларининг сифати, қулайлиги ва хавфсизлигини ошириш тижорат банкларининг мақсадларидан биридир.
Бир хўжалик юритувчи субъектдан бошқасига нақд пулсиз пул ўтказмалари орқали иқтисодий айланманинг динамикаси ва барқарорлигини таъминлайди. Шу билан бирга, замонавий ва истиқболли шакллардан фойдаланган ҳолда тўловлар ва ҳисоб-китобларнинг барқарор ва узлуксиз тизими бутун бозор механизмининг, унинг барча тармоқларининг, иқтисодий институтларнинг ва якка тартибдаги тадбиркорлик субъектларининг самарали ишлаши учун зарур шартдир.
Мамлакатимизда тижорат банклари тўловларни нақд ва нақд пулсиз ҳисоб-китоблар орқали амалга оширилади. Нақд тўловлар билан маблағлар накд пуллар ва тангалар шаклида ўтказилади. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар юридик ёки жисмоний шахсаларнинг ҳисоб китоблари бу пул маблағларини нақд пул ишлатмасдан тўловларни амалга ошириш демакдир. Қоида тариқасида, юридик шахслар ўртасидаги ҳисоб-китоблар нақд пулсиз шаклда амалга оширилади, аммо агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб белгиланмаган бўлса, улар нақд пулда ҳам амалга оширилиши мумкин. Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ ҳисоб-китоблардан ташқари, ҳисоб-китобларнинг нақд шакли ҳам корхона томонидан ички фаолият учун ишлатилади. Аммо шуни таъкидлаш керакки, уларнинг тарқалиши билан ташкилотларнинг ҳисоб-китобларида кўпинча нақд пулсиз тўлов воситалари устунлик қилади.
Нақд пулсиз тўловларни ташкил етиш турли корхоналар, ташкилотлар ва уларнинг воситачилари учун катта аҳамиятга эга, чунки уларнинг барчаси маблағларни хавфсиз, тез ва қулай ўтказишдан манфаатдор. Нақд пулсиз тўловларнинг роли ва аҳамияти нақд пулсиз тўлов айланмаси пул айланмасининг асосий элементи бўлиб, корхона ва ташкилотлар, банк-молия тузилмалари ва аҳолининг иқтисодий муносабатларининг деярли барча соҳаларида воситачилик қилиши билан изоҳланади.
Сўнгги пайтларда замонавий ахборот технологияларининг тарқалиши туфайли нақд пулсиз тўловларнинг янги турлари жадал ривожлана бошлади ва иқтисодий муносабатларнинг кўплаб соҳаларидан нақд пулни сиқиб чиқара бошлади. Ушбу тенденция жамиятнинг турли соҳаларида илмий ва технологик тараққиёт ютуқларини фаол амалга ошираётган жахон мамлакатларда мавжуд ва бу жиҳатдан Ўзбекистон Республикаси ҳам бундан мустасно эмас.Шу муносабат билан, ҳозирги иқтисодий шароитда нақд пулсиз тўловлар соҳасининг кенгайиши иқтисодиётнинг турли соҳаларидаги аксарият хўжалик юритувчи субъектларнинг манфаатларига таъсир кўрсатадиган табиий жараёндир. Бундан ташқари, нақд пулсиз тўловлар улушининг кўпайиши, ўз навбатида, мамлакат иқтисодиётининг шаффофлиги ва бошқарилишини оширишга ёрдам беради. Нақд пулсиз тўловлар маблағлар айланишини тезлаштириш, муомала учун зарур бўлган нақд пул миқдорини камайтириш, муомала харажатларини камайтиришда муҳим иқтисодий рол ўйнайди, улар кўп вақт талаб қилмайди ва ҳоказо. Шу билан бирга, банк мижозларининг ҳисобварақларида сақланадиган нақд пулсиз суммалар тўловлар оралиғида миллий иқтисодиётни молиялаштиришнинг асосий манбаларидан бири бўлган ишлаб чиқариш товарлари, ишлар, хизматларни кредитлашда иштирок этади.
Нақд пулсиз тўловлар, айниқса, қурилиш соҳасидаги корхоналар учун долзарбдир. Бу уларнинг фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқ. Қурилиш ташкилотлари катта айланмага эга ва шунга мос равишда уларнинг нақд пулсиз ҳисоб-китобларга деярли ҳар доим эҳтиёжи мавжуд.Шу билан бирга, нақд пулсиз ҳисоб-китоб тизимининг нақд шакли билан солиштирганда сўзсиз афзалликларига қарамай, тўловларнинг ушбу шаклига баъзи камчиликлар ҳам хосдир. Нақд пулсиз тўловларни ташкил етишнинг асосий муаммоси фирибгарлик. Фирибгарликка энг заиф бўлганлар нафақахўрлар, мактаб ёшидаги болалар, молия ва инвестициялар соҳасида билимга эга бўлмаган фуқаролардир. Тараққиёт сингари, фирибгарлик ҳам ривожланишда тўхтамайди. У янги шакллар пайдо бўлади. Ҳар хил молиявий пирамидалар пайдо бўлади, улар баъзан ўз фаолиятини жуда мураккаб тарзда яширади. Шундай қилиб, кўп йиллик тажрибага қарамай, кўплаб фуқаролар фирибгарларнинг ҳийла-найрангларига тушишда давом этмоқдалар Шундай қилиб, накд пулсиз операцияларининг хавфсизлигини таъминлаш, уларнинг тезлиги ва қулайлиги билан бирга, ҳали ҳам ҳал қилинмаган.
Ташкилотлар банк мижози сифатида исталган банкда чек ҳисобварағи, жорий ҳисобварақ ёки қўшимча банк ҳисобварағи каби банк ҳисобварақларини ҳеч қандай чекловларсиз очиши мумкин. Ҳисоб-китоб ҳисобварағи ўзини ўзи таъминлаш принципи асосида ишлайдиган тижорат ташкилоти томонидан очилади. Корхоналар, қоида тариқасида, бир нечта ҳисоб - китоб ҳисобварақларини очадилар ва улар орасида битта ҳисоб-асосий фаолият учун ҳисоб-китоб ҳисобварағи ажралиб туради. Жорий ҳисобварақни молиялаштириш тўғридан-тўғри бюджетдан амалга ошириладиган нотижорат ташкилот очади, масалан, таълим муассасаси: мактаб ёки университет. Ва ниҳоят, одатда солиқ қарздорлари бўлган ташкилотлар учун ушбу ташкилотнинг мавжуд ҳисобварақларига қўшимча банк ҳисобварағи очилади.
Маблағлар ҳисоб эгасининг буйруғи билан ҳисобварақлардан ечиб олинади. Баъзи ҳолларда ҳисобдан чиқариш ҳисоб егасининг буйруғисиз - қонунда назарда тутилган ҳолларда, қоида тариқасида, сўзсиз тарзда амалга оширилади. Ҳисобдан чиқариш жараёни ундаги қолган маблағлар доирасида амалга оширилади. Шу билан бирга, банк ва мижоз ўртасида кредит шартномаси тузилиши мумкин, кейин банк мижознинг тўлов ҳужжатларини ҳисобварақда нақд пул қолдиғи бўлмаса, маълум чегаралар ичида тўлаш мажбуриятини олади.
Ҳозирги вақтда нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг энг кенг тарқалган тўртта шакли мавжуд: тўлов топшириқлари, инкассо, чеклар ва аккредитив бўйича ҳисоб-китоблар. Тўлов топшириқномасини ҳисоблашда банк қонун ҳужжатларида белгиланган муддатда тўловчининг у ёки бу банкдаги ҳисоб рақамига маълум миқдорда пул ўтказиши шарт. Тўлов топшириғи- бу ҳисоб-китоб ҳужжатининг бир тури. Мижоз тақдим қилган тўлов топширикномага асосан банк мижознинг ҳисобварағидан пул маблағларини чивариб беради. Ижро этилгандан сўнг, банк бу ҳақда тўловчини унинг илтимосига биноан хабардор қилиши шарт. Шунинг учун мижознинг буюртмасини бажармаслик ёки нотўғри бажариш учун айнан банк жавобгардир. Нақд пулсиз тўловлар соҳасидаги фирибгарликка келсак, кўплаб фирибгарлар томонидан тўлов топшириқномаларини сохталаштириб пул маблағларини чикаришга ҳаракат қилади, чунки нақд пулсиз тўловларнинг бу усули юридик шахслар орасида энг кенг тарқалган. Кўпинча фирибгарлар ўзларига бириктирилган сохта шартномалар билан сохта тўлов топшириқларидан фойдаланадилар ва шу билан ўз ҳисобларига пул ўтказадилар. Шу билан бирга, аксарият ҳолларда жиноятчилар ташкилотларнинг ҳисоб-китоб ҳисобварақлари тафсилотлари тўғрисида ички маълумотларга эга. Бундай вазиятда ахборот хавфсизлиги тизимини такомиллаштириш зарурати туғилади, хамда банк сирига оид маьлумотларни ошкор қилмаслик нафақат банк ходимига балки мижознинг узига ҳам тушунтириш олиб бориш зарур. Кўплаб фирибгарликлар мижознинг тижорат маьлумотларини ҳамда корхонанинг мухр ва штампина ишониб бегона шахсларга топшириш оқибатида юзага келади. Банда тижорат банкларинг ҳам масьул ходимларини зийраклиги, ҳар бир тўлов топшириқномаларни имзо намуналарга солиштириб дастлабки текширувдан ўтган сўнг ижрога қабул қилиши зарур.
Марказий банки маълумотларига кўра, тижорат банклар тўловларнинг умумий ҳажмида нақд пулсиз тўловларнинг улуши ортиб бормоқда. Нақд пулсиз тўловлар нафақат ташкилотлар томонидан қўлланилади, балки оддий фуқаролар ҳам тобора кўпроқ харид қилишмоқда. Шу билан бирга, шуни таъкидлаш керакки, нақд тўловларга нисбатан афзалликлари туфайли тўловларнинг нақд пулсиз шакли пул ювиш, солиқларни яшириш ва бошқа фирибгарлик ҳолатларига қарши энг муваффақиятли курашиш имконини беради. Пластик карточкалар накд пулсиз хисоб-китоблар тизимида тулов воситаси сифатида алохида ўрин эгаллайди. Пластик карточкалар билан хисоб-китоб тизимининг жорий килиниши мижозларга банк хизматигинани кўрсатиб қолмасдан, балки пул айланмаларини харакатини осонлаштириб, накд пулга булган талабни қисқартиради. Хўжалик юритувчи субъектлар ўртасидаги дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг хажмини камайтиради. Шунингдек пул массасини назорат қилишни соддалаштиради. Накд пул тулов воситасида фойдаланиш муомалага янги пул белгиларини чиқариш ва эскиларини алмаштириш ва ходимларни сақлаб туриш, мижозларнинг кўп вақтини сарфланиши, мамлакат иктисодиётига ва тижорат банклари ишини мураккаблаштиради. Накд пулни муомалага киритиш нафакат Ўзбекистонда балки ривожланган мамлакатларда хам миллий даромаднинг қариийб 5% ни накд пул айланмасига хизмат килишига сарфланмокда. Жахон тажрибасига таянган холда Ўзбекистон ҳукумати томонидан хам тўлов тизимини такомиллаштиришда мухим ўрин эгаллаган пластик карточкаларни ривожланишига алохида эътибор қаратилмокда. Пластик карточкалар бозорини кенгайтириш учун барча шароитлар яратилмокда хамда йилдан йилга банк эмицентлари сони ва фойдаланувчилар сони борган сари ортмокда. Бутун дунёда замонавий ва қулай восита булган пластик карточкалардан фойдаланиладиган тулов тизими кенг таркалган. Бу пластик карточкалар накд пулсиз хисоб-китобларнинг энг кулай тури хисобланади. Ана шу пластик карточкалар ёрдамида мижоз ўзининг банкдаги хисоб-варакини банкка келмай туриб бошкариши, товарлар ва хизматлар учун накд пулсиз хақ тўлаши, банк муассасаларидан ва банкоматлар оркали нақд пул олиши мумкин.
Пластик карточкаларнинг афзалликлари:

• 
  Хавфсизликнинг пасайиши, яъни фойдаланувчи ўзи билан жуда кўп миқдорда нақд пул олиб юрмаслиги, бошқа томондан тўловни тезда амалга ошириши.
  
• 
  Валюта конвертациясидан хавотир олмаслик, буни банкнинг ўзи амалга оширади.
  
• 
  Бюджет режаси ва назорати янада ошади
  
• 
  Пластик карточка йўқолса, банкка хабар бериб ўз ҳисоб-китоб рақамини музлатиб қўйиш мумкин.
  
• 
  Банкка қўйилган қўйилмаларга банк фоиз тўлайди.
  
• 
  Карточка эгаси, нақд пул эгасидан кўпроқ савдони амалга ошириши мумкин ва ҳоказолар.
  

Бутун дунёда VISA Classic ва VISA Electron халкаро карточкалари, Mastercard, карточкалари кенг таркалган. Бундай турли хил карточкалар мижозларнинг талабларига тула жавоб бера олади. Масалан, VISA карточкалари чет элларда хизмат сафари харажатларини тулаш учун нихоятда қулайдир. Хусусий тадбиркорлар, яъни жисмоний шахслар учун очилган карточкалар эса уларга исталган хорижий мамлакатда нақд пул олиш, шу давлатнинг махаллий валютасида ҳисоб-китоб қилиш имкониятини яратади. Мухими, Республикадан олиб кетилаётган хорижий валютани божхонада расмийлаштириш билан боғлик кийинчиликлар булмайди. Пластик карточкаларнинг ахамияти шундаки, пластик карточкалар накд пулсиз хисоб-китобларнинг бир кўриниши бўлиб, пул маблагларининг айланишига ижобий таъсир курсатади. Сум пластик карточкалари Узбекистоннинг барча шахарларидаги супермаркетларда, дуконлар, маиший хизмат корхоналарида, уялиалока компанияларида, авиа ва темирйул кассаларида, автомобилга мой куйиш шахобчаларида тулов учун кабул килинади. Умуман, махсус ускунаси бор хар кандай савдо корхонасида карточка оркали хисоб-китоб килиш хам мумкин. Сум карточкалари, шунингдек, накд пулсиз хисоб-китобни амалга оширишга хизмат қилибгина қолмай, айни пайтда пул жамгариш воситаси хам хисобланади. Негаки, "Сум карточкаси" омонатидаги маблагар хар бир кун учун йилига маьлум фоиз хисобидан даромад кушилади.
Шуни хам алохида таъкидлаш керакки, хозирги кунда Ўзбекистон Республикаси “HAMKORBANK” АТБlда миллий валютада хам пластик карточкалар оркали хисоб-китоб қилишнинг ривожланган тизимидан фойдаланилмокда. Шу максадда банк томонидан Uzcard, Humo, Humo-Visa кобейж картаси, Uzcard Union Pay Uzcard кобейж карточкаларини билан фойдаланиб келмоқда. Бундан ташкари, хорижий валютада хам пластик карточкалар оркали хисоб-китоб килишнинг ривожланган тизимидан фойдаланилмокда. Шу максадда банк томонидан VISA Classic, VISA Infinite, VISA PLATINUM, UnionPay Classic халкаро карточкалари карточкалари буйича хизмат курсатилмокда. Ушбу хорижий карталар имкониятлари ва афзалликлари 3.1 расмда курсатилган.

Юкоридаги нақд пулсиз тўлов воситаларидан ташкарида ҳозирда тижорат банклари томонидан DUO пластик карточкаси, Марта мобил терминали,QR тўлов тизими оркали тўловлар амалга ошириш мумкин. DUO пластик карточкаси бошқа пластик карточкалардан фарқи 5-7 дақиқада эмиссия қилинади ҳамда замонавий кўриниш ва дизайнга эга. Марта мобил терминали смартфонни терминалга айлантирган ҳолда контаксиз банк карталардан тўловлар қабул қилиш ҳамда 24/7 режимида ишлаши жорий қилинган. QR тўлов тизими оркали тўлов қилинганда терминалларсиз хамда тез ва сифатли амалга ошириш имкониятига эга бўлади.