Zbekiston respublikasi

Mustaqilta’limolishuchunsavollar.
1. Samarqandiqtisodiyrayonigata’rifbering.
2. Samarqandviloyatitabiiysharoitivaresurslari.
3. Samarqandviloyatiaholisi, uningtabiiyko‘payishivazichligi.
4. Samarqandviloyatidamashinasozlikningqaysitarmog‘ishakllandi?
5. Samarqandviloyatidaqishloqxo‘jaligitarmog‘igata’rifbering.
6. Samarqandviloyatidatarixiyobidalarvaturizmqandayrivojlangan.


19-mavzu: Buxoro-Navoiyiqtisodiyrayoni(Buxoroviloyati) 2 soat.
R e j a:
1. Buxoroviloyatininggeografiko‘rni, tabiiysharoitivatabiiyresurslari.
2. Aholisivamehnatresurslari.
3. Iqtisodiyoti, uningtarmoqlari.
4.Transportvatashqiiqtisodiyaloqalar.
Tayanchso‘zlar: Qumvachultabiati, Buxoroningtarixiyobidalari, kanalvaariqlar, suvomborlar, yoqilg‘isanoati, intensivrivojlanish, urbanizatsiya, qarako‘lterilar, dehqonchilikvacharvochilik, turizmvarekreatsiya.
Buxoro-Navoiyiqtisodiyrayoniningmaydoni151,4 mingkv.km. (SHundan, Buxoroviloyatining yer maydoni 40,3 mingkv.km. ni, Navoiyviloyatining yer maydoni 111,0 mingkv.km.nitashkiletadi) vaunda 2794,1 mil. kishi (Buxoroviloyatida 1843,4 mil.kishi, Navoiyviloyatida 950,7 mingkishi) istiqomatqiladi.
1. Buxoraviloyatininggeografiko‘rni, tabiiysharoitivaresurslari.
Respublikamizningmaydonikattabo‘lganhududlaridanbiriBuxoroviloyatibo‘lib, u 1938 yil 15 yanvardatashkiltopgan. Maydoni 40,3 mingkv. km, O‘zbekistonhududining 9,0 foizigatengvabuboradaQoraqalpog‘istonRespublikasihamdaNavoiyviloyatidanso‘ng 3-o‘rindaturadi. Odatda, maydonikattaviloyatlartabiiysharoitixo‘jaliknuqtainazaridannoqulaytog‘yokicho‘llardaniboratbo‘ladi. Buxoroviloyatihamaynantipikcho‘lmintaqasidir. Aholisi 1843,4 mingkishiyokirespublikaaholisining 5,9 foizishuhududdayashaydi.
Ma’muriyjihatdanuviloyatgabo‘ysunuvchi 2 tashahar (Buxoro, Kogon),11 ta(Buxoro, Vobkent, Jondor, Kogon, Olot, Peshku, Romiton, SHofirkon, Qorakul, Qorovulbozor, G‘ijduvon) tumanlarnio‘ztarkibigaoladi. SHaharpoyolkalari 62 ta, QFY 120 ta, qishloqaholipunktlari 1431 ta.
TumanlariningengdastlabkilariBuxoro,Vobkent, G‘ijduvon, Kogon, Qorako‘l, RomitonvaSHofirkon 29.09.1926 yildatashkiletilgan.
ViloyatningengkattatumaniPeshku 8,72 mingkm², engkichigiVobkent 0,29 mingkm² .
Buxoroviloyatiningma’muriykartasiganazartashlasak, undatumanlarningajoyib, haqiqiycho‘lgaxoschegaralarivatashqiqiyofasi (konfiguratsiyasi) yaqqolko‘rinadi. Bunda, engavvalo, yiriktumanlar, Qorako‘l, Jondor, RomitonvaPeshkuning “yotiq” holdashimoli - g‘arbdanjanubi - sharqyo‘nalishidacho‘zilibyotganiqaydetiladi. Romitontumaniesaularningorasida “laxtaksimon” parcha – parchako‘rinishda, tumanmarkaziganisbataneksklavholatdajoylashgan.
Kogontumanibevositaviloyatmarkazigatutashbo‘lib, uniBuxorotumani “taqasimon” o‘rabturadi.
Buxoroviloyatirespublikamizmehnattaqsimotidayoqilg‘i, engilvaoziq-ovqatsanoattarmoqlari, qishloqxo‘jaligidapaxta, jun, qorako‘lterisietishtirishgaixtisoslashgan. Uningturistikimkoniyatlarivasalohiyatihamkatta.
1.1. Geografiko‘rnivatabiiyresurslari. BuxoroviloyatiO‘zbekistonRespublikasiningg‘arbiyqismidajoylashgan, uningqo‘shniTurkmanistondavlatibilanchegarasiqismanAmudaryobo‘ylabo‘tadi. Viloyatshimolda, qisqamasofadaXorazmviloyativaQoraqalpog‘istonRespublikasibilan, shimolvashimolisharqdakengmiqyosdaNavoiyvajanubdaQashqadaryoviloyatlaribilanchegaradosh.
Erustituzilishiningtaxminanyarmidanko‘prog‘itekislik - Qizilqumcho‘llaridaniborat. Balandlikvatog‘liklarasosanviloyatningshimolisharqivasharqidajoylashgan. Engbalandnuqtasidengizsathidan 800 metrgayaqinbo‘lib, uQo‘ljuqtog‘iningviloyathududidagiqismigato‘g‘rikeladi.
YAqino‘tmishdabuerdasobiqIttifoqdadong‘iketganGazlitabiiygazkonimavjudedi. HozirgivaqtdahamBuxoroviloyatidamazkuryoqilg‘ituriningzahiralaribor (Jarqoq, Uchqir, Qandim, Quvachi, Xauzak, Dengizko‘lvaboshqakonlar).
Gazli, O‘rtabuloqvaJarqoqkonlaridanqismanneftqazibolinadi. YOqilg‘iresurslaridantashqariviloyathududidaqurilishmateriallarixomashyosimo‘l. Jumladan, KogonvaQorovulbozoratrofidaohaktoshvagips, Tasqozg‘ondagrafit, Tozbuloqdamarmar, Jonkeldidagranitvamineralbo‘yoqkonlarimavjud. SHuningdek, janubdag‘ishtvakulolchilikuchuntegishlixomashyo (Buxoro, Vobkentvab.), G‘ijduvontumaniningchekkashimoli-­sharqidarangdormetallarkoni (Zafarobod) joylashgan, YAngiqo‘zg‘ondaoltinzaxiralaribor.
Tumanlarimiqyosidaviloyatningmineralresursgeografiyasiquyidagicha: Peshkutumanidabezaktoshlari, mineralbo‘yoqlar; Vobkentdabezaktoshlari, g‘ishtxomashyosi; Olotdag‘isht; Buxorotumanidagips, g‘ishtvaboshqaqurilishmateriallari; G‘ijduvondaqum, shag‘al, ranglimetallar; Kogondagips, qum, shag‘al; Qorako‘ldaohak, silikatxomashyosivahakoza.
Iqlimikontinentalvacho‘lmintaqasigaxos. YAnvaroyiningo‘rtachaharoratiminus 2 daraja, iyuloyidaissiqlikba’zan 40 darajadanhamoshibketadi. YOg‘in­sochinmiqdorijudakam; Gazlidanshimolroqdau 100 mmgahametmaydi, viloyatdayiligataxminan 150 - 200 mmatrofidayog‘in­sochinyog‘adi.
Zarafshondaryosiviloyathududiningsharqiychekkasigaetibkeladi, xolos, sug‘orishuchunesasuvko‘proqAmudaryodanolinadi. AynanshumaqsaddaAmu-Qorako‘l, Amu-Buxoro, YOmonjarkanallariqurilgan. Qo‘shniNavoiyviloyatidajoylashganQuyimozorsuvomborlaridanshunomlikanalboshlanadivauBuxoro, Kogon, Jondortumanlariningbirqisminisug‘oradi. Bulardantashqari, Zarafshon, Xayrobod, SHofirkonkabikanallar, SHo‘rkulsumomborihammavjud.
Viloyatdajudako‘pkollektorlar (zovurlar) hamdaoqovako‘llar (qorako‘llar) joylashgan. UlargamisolqilibSHimoliy, Og‘itma, Parsonko‘lzovurlari, Dengizko‘l, SHo‘rko‘l, Oyoqog‘itma, SHo‘rxok, Qoraqirko‘llarinikeltirishmumkin. 1993 yildaqurilganDamxo‘ja - Buxorosuvquvuriviloyatmarkaziniichimliksuvibilanta’minlashdakattaahamiyatgaegabo‘ldi.
2. Aholisivamehnatresurslari.Aholisoni 1843,4 mingkishi. Tug‘ilishbuerdaharmingaholiga 20,7 kishi, o‘limko‘rsatkichi 4,4 kishigato‘g‘rikeladi. Tabiiyko‘payish 16,3 promillenitashkiletadi.
YUqoridata’kidlanganidek, tashqimigratsiya, boshqaviloyatlardabo‘lganikabibuerdahamsalbiyoqibatlargaega. Viloyatbo‘yichamigratsiyaqoldig‘i2015 yildaminus 2,7 promilleni (2694 kishi).
Aholisonibo‘yichaG‘ijduvontumanioldinda (268 mingkishi), buyerdaviloyataholisiningdeyarli 16 foiziistiqomatqiladi.
VobkentvaBuxorotumanlariaholisihamko‘proq, Qorovulbozordaesabor-yo‘g‘i 15,4 mingkishiyashaydi.
Aholiviloyathududidanihoyatdanotekistaqsimlangan. O‘rtachazichlik 1 kv²ga 42 kishigateng.
Viloyatdaurbanizatsiyadarajasi 38,8 foiz. Hozirgikundamintaqada1 tayirikshahar - BuxoroiSHarifbor, uningaholisi 290 mingatrofida (buboradaToshkent, Namangan, SamarqandvaAndijondankeyingi 5-o‘rinda). Viloyatningaholisonibo‘yichaikkinchishahri, BuxoroaglomeratsiyasigakiruvchiKogonda (YAngiBuxoroda) 58 ming, haqiqiy “ikkinchi” shahriG‘ijduvonda 45 mingkishiyashaydi.
Viloyataholisiningmilliytarkibihamharxil. Buuningtarixiy-geografikrivojlanishxususiyatlaribilanbog‘liqbo‘lgan. Mintaqadao‘zbeklar 90,8 foiznitashkilqiladi. SHuningdek, buerdaturkman, qozoqvaboshqamillatvakillarihambor. Tojiklar (3,8 %) Buxorovaboshqaba’zishaharlarda, qozoqlar (1,2 %) asosanG‘ijduvontumaniningcho‘lqismida, turkmanlar (0,6 %) OlotvaQorako‘ltumanlaridayashaydilar. Rusmillatiningulushi 1,7 foizgatengbo‘lgan.
2016 yil 1 yanvarholatidaBuxoroviloyatidamehnatgalayoqatliyoshdagiaholi 990 mingyokijamiaholisonining 58,3 foizinitashkilqilgan. Iqtisodiyfaolaholi 850 ming, iqtisodiyotdabandbo‘lganlar 790 mingkishigayaqin. Jamibandbo‘lganmehnatresurslarining 70,8 foizimoddiyishlabchiqarishsohalaridaxizmatqilishadi. Jumladan, sanoatda 10,5 %, qishloqvao‘rmonxo‘jaligida 31,8 %, transportvaaloqada 3,6 %, qurilishda 9,2 %, savdovaumumiyovqatlanish, moddiy-texnikata’minotida 9,4 %. Nomoddiyishlabchiqarishsohalariorasidata’lim, madaniyat, san’at, fanvailmiytadqiqotlardaumumiybandaholining 11,8 %, sog‘liqnisaqlash, jismoniytarbiyavaijtimoiyta’minotda 6,8 %, uyxo‘jaligivaaholimaishiyxizmatko‘rsatishiningnomoddiyqismida 2,2 % ishchivaxizmatchilarband.
3. Iqtisodiyoti, uningtarmoqlari.Buxoroviloyatiiqtisodiyotiagrar - industrialyo‘nalishgaega. 2016 yilyakunlarigako‘ra, Buxoroviloyati (Ayniqsa, G‘ijduvonerkiniqtisodiyzonaningtashkiletilishitufayli) O‘zbekistonRespublikasining 5,8 foizyalpiichkimahsulotini, 4,2 % sanoat, 5,9 % xalqiste’molmollari, 9,6 % qishloqxo‘jalikmahsulotinita’minlaydi. SHuningdek, uningzimmasigamamlakatimizdaamalgaoshirilayotgankapitalqo‘yilmalarning 13,8 foizi, qurilishishlarining 7,2 %, chakanasavdohajmining 6,2 % vapullikxizmatlarning 5,4 foizito‘g‘rikeladi. Viloyatso‘nggiyillardarespublikamizgakiribkelayotganxorijiyinvestitsiyaning 40 foizinio‘zigajalbqilmoqda.
3.1. Sanoati. Mamlakatimizneftvaneft-kimyosanoatiningrivojlanishidaBuxoro (Qorovulbozor) neftniqaytaishlashzavodiningbirinchinavbatiniqurishkattaahamiyatgaegabo‘ldi. UshbuzamonaviykorxonaasosanFransiyabilanhamkorlikdabarpoetildivabuninguchun 500 mln. AQSHdollarigayaqinmablag‘sarflandi. Zavodqo‘shniQashqadaryoneft-gazkonlariasosidaishlamoqda. YAqinyillardaQandimkoninegizida 11 mlrd. m³gazniqaytaishlovchizavodhamishgatushadi.
BuxoroviloyatidahamG‘ijduvonerkiniqtisodiyzonasitashkiletildi.Viloyatdaaynikundasanoatkorxonalarisonijami 5000 gayaqin, ularningyiriklari 50 ta. Buxorosanoatiasosanyonilg‘i (benzin, kerosin, dizelyonilg‘isi), mebel, ohak, gips, paxtatolasi, ipgazlamavaboshqalarniishlabchiqaradi. Biryilda 80 mingtneftvagazkondensati, 1490 mln. m³ tabiiygaz, 890 mingtbenzin, 450 mingtatrofidadizelyoqilg‘isi, 180 mingt. yaqinmazut, 95 mingtonnadanziyodkerosin, 6-7 mingtsuyultirilgangazishlabchiqaradi. SHubilanbirga, biryildao‘rtacha 120-125 mingtpaxtatolasi, 200 tatrofidaipaktolasi, 4,5-5,5 mln. kv. kmgilamvagilammahsulotlari, 25-35 mingto‘simlikyog‘i, 110 mingtun, 40,0 mingtomuxtaemhamolinadi.
Umumanolganda, viloyatsanoatiningtarmoqlartarkibidayoqilg‘i-energetikasanoatipeshqadamlikqiladi – 46,9%. Engilsanoatningulushi 28,8 %, oziq-ovqatniki 11,3%, un-krupa, kombikorm -4,0 %, qurilishmateriallarisanoati - 3,1%, mashinasozlikvametalniqaytaishlash - 3,0 %.
3.2. Qishloqxo‘jaligigeografiyasi. Buxoroviloyatirespublikamizningmuhimqishloqxo‘jaligirayonlaridanbiridir. Buerdapaxtaetishtirish, qorako‘lchilikyaxshirivojlangan. Dehqonchilikjamiqishloqxo‘jalikmahsulotining 59,4 foizinita’minlaydi.
Viloyatningcho‘llikxususiyatibuerda “foydalier” koeffitsientiningpastligigasababbo‘lgan. Masalan, jami 4197,3 minggektarerdan 2807,4 minggektariyoki 66,9 foiziqishloqxo‘jaligidafoydalaniladiganerlargato‘g‘rikeladi. Ularningkattaqismiesaekstensivchorvachilikkaxizmatqiluvchipichanzorvayaylovlardaniborat.
Sug‘oriladiganerlarvohalarda, ya’niBuxoro – Qorako‘lvohasidajoylashgan. Binobarin, ularninghissasiVobkent, Kogon, Buxorotumanlaridakattaroq. Engkamsug‘oriladiganerlartumanlarningqishloqxo‘jaligidafoydalanadiganerlariganisbatanhisoblagandaPeshku, Jondor, G‘ijduvon, Qorako‘lvaboshqacho‘ltumanlaridaqaydetiladi.
Qishloqxo‘jaligidafoydalaniladiganerlarningatigi 7,1 foizigaekinekiladi.
Yiligao‘rtacha 350 mingt. g‘alla, 326 mingt. paxta, 150 mingtonnaturlixilsabzavotlariolinmoqda.
Viloyatdakartoshkaetishtirishuncharivojlanmagan, undan 115 mingtonnadanko‘proqhosilolingan. Sabzavotyalpihosil 355 mingtonna.
2016 yilholatigayirikshoxliqoramollarsoni 910 mingbosh, qo‘yvaechkilar 1763 mingboshbo‘lgan. Go‘sht (tirikvaznda) 160 mingtonna, sut 645 mingt, tuxum 195,7 mln. dona, jun 2780 t, qorako‘lterisi 345 mingdona, pilla 3207 t. hajmidaolingan.
3.3. Ijtimoiysohalar. Buxoroviloyatidanomoddiyishlabchiqarishdajamibandaholining 28,9 foiziyoki 222 mingkishixizmatqiladi.
Aholiningsalomatligi, uy-joysharoitiko‘pjihatdantabiiygaz, tozaichimliksuvibilanta’minlanganligigabog‘liq. Ayniqsa,cho‘lsharoitidasuvmasalasinihoyatdamuhimdir. Viloyatdamarkazlashgansuvtarmog‘ibilan 83,9 % aholita’minlangan. Buko‘rsatkichQorovulbozortumanida 100 foizbo‘lganiholda, uQorako‘ldaatigi 30,7 %, Jondor, Olot, G‘ijduvontumanlarida 50 foizatrofida.
Tabiiygazbilanta’minlanisho‘rtacha 98,1 %; Buxoroshahrivatumani, QorovulbozorvaG‘ijduvondau 100 %. OlotvaqismanSHofirkontumanlaridabarchaxonadonlarhambundayimkoniyatlargaegaemas(78 va 86 %).
Aholigajami 64 tatibbiyotmuassasalarixizmatko‘rsatadi, bemoro‘rinlarihar 10 mingkishiga 41 ta.
Qishloqvrachlikpunktlarihammasibo‘lib 343 tayokiharbirtumanga 31,2 tadan.
Viloyatda 423 tadoimiymaktabgachatarbiyamuassasalari, umumta’limmaktablari 542 ta, kasb-hunarkollejlari 80 ta, Akademiklitseylar 8 ta.
YUqorimalakalikadrlarniviloyatdagimavjud 3 ta, jumladan, Buxorodavlatuniversitetitayyorlabberadi.
Mintaqaijtimoiy-iqtisodiyrivojlanishidaturizmningahamiyatikatta. BuxoroshahrivaviloyatningboshqaturistikmarkazlarirespublikamizdaSamarqand, Xiva, Toshkentkabimahalliyvaxorijiysayyohlarnio‘zigajalbetadi. Ayniqsa, BuxoroshahridaArk, LabiHovuz, MinoraiKalon, Somoniylarmaqbarasi, viloyatmarkaziyaqinidajoylashganBahoviddinNaqshbandiy, Sitoroi-MohiXossa, G‘ijduvonshahridagiAbduxoliqG‘ijduvoniymaqbarasi, shuningdek, Vobkent, Romitonvaboshqatumanlardagiqadamjovaziyoratgohlarturizmrivojlanishiningasosiyob’ektlarisanaladi. Qolaversa, cho‘llandshaftihamo‘zigaxosturistikahamiyatgaega.
Viloyatda 80 gayaqinturistlarnijoylashtiruvchitarmoqlar, shujumladan 70 danziyodmehmonxonalarmavjud, ulardao‘rinlarsoni 2500 danko‘proq. Busohadaxususiysektorhamshakllanibbormoqda. Biryildajami 140-150 mingsayyohlargaxizmatko‘rsatiladi.
4.Transportvatashqiiqtisodiyaloqalar. Viloyatningasosiytransportyo‘llariuningvohaqismidano‘tgan. BuerdaBuxoro–Turkmanobod (avvalgiCHorjo‘y), Buxoro–Qarshitemiryo‘llario‘tgan, Buxoroshahrivarespublikapoytaxti–Toshkentshahrio‘rtasidatezyurarelektropoezdqatnoviyo‘lgaqo‘yilgan. Viloyatdaqatortemiryo‘lbekatlarimavjud, ularningengkattasivaqadimiysi “poezdgudogibilantug‘ilgan” Kogon (YAngiBuxoro) hisoblanadi. HozirgikundaBuxoro(Kogon)-Olot- Miskin-NukusvaNavoiy – Uchquduq - Miskin - Nukustemiryo‘llariningishgatushirilishikattaahamiyatkasbetmoqda.
Buxoro (Kogon)–Samarqand–Qarshi “uchburchagida” Buxoroshahrihamo‘zigaxosmavqegaega. AynivaqtdaBuxoro–Gazli–Nukusavtomobilyo‘li–KattaO‘zbektraktininghamahamiyatiortibbormoqda.
Viloyatdayiligao‘rtacha48500 mingtonnayukva 290500 mingyo‘lovchitashilmoqda.
Tashqisavdoaylanmasi 835 mln. AQSHdollariatrofida, shujumladan, eksport 373 vaimport 354 mingdollargatengbo‘lgan. Eksporttarkibidapaxtatolasi 54,5 foiznitashkilqiladi. So‘nggiyillardaxizmatlar, energiyaresurslari, qurilishmateriallarininghissalarihamoshibbormoqda. Importdaasosiyo‘rinlarnienergiyaresurslari (66,0 %) hamdamashinavauskunalar (17,6) yetakchilikqiladi.
Tashqiiqtisodiyaloqalarningasosiyqismi (G‘ijduvonerkiniqtisodiyzonaningtashkiletilishi), ya’nieksportning 86,8 % vaimportning 32,7 foizi “Uzoqxorij” mamlakatlaribilanolibboriladi. Buboradaso‘nggiyillardaEron, XitoyvaAfg‘oniston, MDHmamlakatlaridanRossiyaustuvorlikqiladi.
Eksportdabirinchio‘rindaQorovulbozor, ikkinchidaBuxoroshahri, uchinchidaG‘ijduvon, to‘rtinchidaBuxorovabeshinchio‘rindaRomitanshahrituradi.
Istiqboldaviloyatdaengilvaoziq-ovqathamdaqurilishmateriallarisanoatiustuvorahamiyatgaegabo‘ladi. SHubilanbirga, olibborilayotgangeologik-qidiruvishlarineft-gazsanoatirivojlanishigahamyordamberadi. Bungamavjudyuksakinvestitsionsalohiyathamasosbo‘libxizmatqiladi. Ishlabchiqarishvaijtimoiysohalarnirivojlanishivahududiytashkiletishda, xususancho‘lhududlargakattaahamiyatqaratiladi.