Zbekiston respublikasi

Ma'ruza


mashg’uloti

1-mavzu. O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi fanining predmeti, maqsad va vazifalari. O‘zbekiston Respublikasining tashkil topishi, maydoni, chegaralari, iqtisodiy geografik o‘rni (2soat).
Reja:
1.O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi fanining predmeti, maqsad va vazifalari.
2. O‘zbekiston Respublikasining tashkil topishi.
3. O‘zbekiston Respublikasining geografik o‘rni.
4. O‘zbekiston Respublikasining maydoni va chegaralari.
Tayanch so‘zlar: Iqtisodiy geografik o‘rin, geografik tadqiqotlar, tadqiqot metodlar, geografik hudud, transport yo‘laklari, integratsiya, tranzit, anklav, eksklav, geosiyosat, demografik salohiyati, umumgeografik qonuniyatlar, hududiy birliklar, ma’muriy hududiy birliklar.
1 Fanningpredmetivamaqsadi. "O‘zbekistoniqtisodiyvaijtimoiygeografiyasi" kursi”GO‘M” ta’limyo‘nalishitalabalarigao‘quvyilining 7-semestrida (Ma’ruza 56 soat, amaliy 56 soat) o‘qitiladi. O‘zbekistoniqtisodiyvaijtimoiygeografiyasifaniO‘zbekistonningtabiiysharoitivaxo‘jaliginingasosiyxususiyatlarihamdamazkuro‘lkadajoylashganhududiybirliklar (QQR, Toshkentshahri, viloyatlarya’niiqtisodiyrayonlar) haqidabilimlarberishdir.
Fanningvazifasi. O‘zbekistonningtushunchasiningmohiyati, mazmuni, chegaralarihaqidabilimlarberiladi.
Mazkurkursijtimoiy-geografikfanbo‘lib, uaholivaxo‘jaliknibutundunyoda, ayrimhududlarvamamlakatlardarivojlanishvajoylanishqonuniyatlarinitadbiqetadi. Mazkurkursbutunjahonxalqaromunosabatlarini, insoniyatvajamiyatbilantabiatningo‘zaroaloqalari, globalmuammolarvajahontaraqqiyotininghozirgibosqichlariniyaxshiroqtushunishgayordamberadi.
Mazkurfanningshakllanishvataraqqiyotidabirqatoriqtisodchi-geografolimlarninghissasiko‘p. Jumladan: rusolimlaridan- N.N.Baranskiy, N.N.Kolosovskiy, V.P.Maksakovskiy, V.YA.Rom, K.F. Stroev. O‘zbekiqtisodchigeograflaridanZ.Akramov, O.Ata-Mirzaev, A.Soliev, A.Ro‘ziev, A.Qayumov, M.Nabixonov, I.Safarovvaboshqalarnikeltirishimizmumkin.
O‘zbekistoniqtisodiyvaijtimoiygeografiyasiijtimoiyfanbo‘lganligiuchunbirqatoriqtisodiyvatabiiyfanlarbilanbog‘langan. Masalan: iqtisodiyot, tarix, falsafa, matematika, iqtisodiy-ijtimoiygeografiya, aholigeografiyasivatabiiygeografikfanlarbiologiya, ximiyafanlaribilanbog‘langan.
Tadqiqotmetodlarihamtoboraboyib, kengayibbormoqda. Statistik, kartografikvatarixiymetodlardantashqariyangimetodlar, masalan: matematikmodellashtirish, kosmikmetodlarpaydobo‘ldi.
Iqtisodiygeografiktadqiqotlarxo‘jaliktarmoqlarinijoylashtirishdailmiyasoslashga, qulayjoylashtirilishiga, rejalixo‘jalikyuritilishiga, aholiningsotsialsharoitiniyaxshilashbilanbirgamaterial, yoqilg‘ivaasosiysimablag‘niko‘piqtisodqiladi.
Iqtisodiy-"ekonomicheskiy" so‘zilotintilidanolinganbo‘lib, xo‘jalikyuritishdeganma’nonibildiradi. Mazkurfanni 1-bo‘libM.V.Lomonosovshundaydebatagan.
2. O‘zbekistonRespublikasiningtashkiltopishi. Ko‘hnatarixgaegabo‘lganO‘zbekistonuzoqvayaqino‘tmishdabirnechamartaqaytatashkilqilinganbo‘ldi, turlinomlarbilanataldi.
O‘zbeklarningajdodlari - baqtriyaliklar, sogdiylar, saklar, massagetlarTurkistonvaXurosonhududidaistiqomatqilishgan. BuhududdagiqadimiyBaqtriyao‘rnidakeyinchalikToharistondavlativujudgakelgan. TezoradaToharistonSogdianadavlatibilanqo‘shilibTurkistonhududidayirikKushanimperiyasigabirlashadi. MillodiyVII-VIII asrlardao‘lkagaarablarbostiribkiradivaBag‘dodxalifaligio‘rnatiladi. IXasrningoxiri (874yil)daBag‘dodxalifaligiemirilibuningo‘rnidaSamoniylardavlatibarpoqilinadi. XII asrningo‘rtalaridahududidaSaljuqiylardavlatitarkibtopadi. XIIIasrningboshi (1219-1221 yillar)dahududniCHingizxonboshliqmug‘ullarishg‘olqildi. 1370 yildaSamarqanddayirikdavlatchilikpaydobo‘libuningtepasigaAmirTemurningkelishifeodalurushlargachekqo‘ydi.
1500-1507 yillardako‘chmanchiqabilalarningyetakchisiMuhammadSHaybonihonbutunTurkistonnio‘zqo‘liostigaoldi. SHaybonixonavlodlari 1598 yilgachadavlatniboshqardi. So‘ngrabuhududdaBuxoro, XivavaQo‘qonxonliklarivujudgakeldi.
Mingyillarmuqaddambuo‘lkadayashabo‘tganajdodlarimizdanSHarqningbuyukallomasiMuhammadIsoXorazmiyvaAbuRayhonBeruniytomonidanMa’munakademiyasiningochilishi, o‘shadavrdatibbiyotilminingdahosibo‘lganAbuAliIbnSinoningjahonshumulkashfiyotlari, Xakimat-Termiziy, IsoMuhammadTermiziy, AhmadFarg‘oniy, Imomal-Buxoriy, sohibqironAmirTemur, MirzaUlug‘bekvaboshqalarningmadaniymerosimizgaqo‘shganhissalaritarixdanguvohlikberadi.
3. O‘zbekistonRespublikasininggeografiko‘rni.Buxoroamirligi, XivavaQo‘qonxonliklariCHorRossiyasiqo‘shinlaritomonidantor-moretildi (1886-1918y.y.) vauningo‘rnidadastlabTurkistongeneral-gubernatorligi (1886y.), keyinchalikTurkistonAvtonomSovetSotsialistikRespublikasi (1918y.) tashkiletilgan. 1920 yillardaXorazmvaBuxoroXalqSovetRespublikasituzilgan.
Ma’lumki, 1924 yildaO‘rtaOsiyodamilliydavlat-chegaralanishlario‘tkazilibO‘zbekistonSovetSotsialistikRespublikasitashkilqilindi.
1930 yildaRespublikapoytaxtiSamarqanddanToshkentgako‘chirildi.
1936 yildaQoraqalpog‘istonASSRO‘zbekistonSSRtarkibigakiritildi (MustaqillikningdastlabkidavridanboshlabQQRdebnomlandi). 1938 yildaRespublikatarkibida 5 taviloyatBuxoro, Samarqand, Toshkent, Farg‘ona, Xorazmviloyatlaritashkilqilindi;
1941 yildaAndijon, NamanganvaSurxondaryoviloyatlari, 1943 yildaQashqadaryoviloyati, 1963 yildaSirdaryoviloyati, 1973 yildaJizzaxviloyativa 1982 yildaNavoiyviloyatitashkiletildi.
1-jadval.
O‘zbekistonRespublikasiningma’muriy-hududiytuzilishi
(2018yil 1 avgustholatigako’ra).

Respublika, viloyatvashaharnomi	Maydoni, mingkv. km	Aholisi, mingkishi
1.Qoraqalpog‘istonRespublikasi	166,6	1 930,0
2.Andijonviloyati	4,3	3 011,6
3.Buxoroviloyati	40,3	1 843,4
4.Jizzaxviloyati	21,2	1 301,0
5.Navoiyviloyati	111,0	950,7
6.Namanganviloyati	7,4	2 652,4
7.Samarqandviloyati	16,8	3 719,6
8.Sirdaryoviloyati	4,3	803,1
9.Surxondaryoviloyati	20,1	2 462,2
10.Toshkentviloyati	15,3	2 829,5
11.Farg‘onaviloyati	6,8	3 620,1
12.Xorazmviloyati	6,1	1 776,8
13.Qashqadaryoviloyati	28,6	3 148,1
14.Toshkentshahri	0,3	2 485,9

O‘zbekistonRespublikasimustaqildavlatsifatida 1 sentyabr 1991 yildatashkiltopgan. Maydoni 448,9 mingkv.km., aholisi 33 mil. kishi (1.08.2018y.).

Ma’muriyjihatdanQoraqalpog‘istonRespublikasi, 12 viloyatvaToshkentshahridaniborat: Andijon, Buxoro, Jizzax, Navoiy, Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Surxondaryo, Toshkent, Farg‘ona, XorazmvaQashqadaryoviloyatlari. Respublikapoytaxti – Toshkentshahri.
4. O‘zbekistonRespublikasiningmaydonivachegaralari. O‘zbekistondunyohamjamiyativasiyosiyxaritasidao‘zigaxosmavqegaega. UhozirgikundaBirlashganMillatlartashkilotigaa’zobo‘lgan 190 danortiqdavlatlarningbirihisoblanadi. O‘zbekistonRespublikasiBMTga 1992 yil 2 martdaqabulqilingan.
MamlakatimizEvrosiyovaMarkaziyOsiyoningdeyarliqoqo‘rtasidajoylashgan. Davlatchegaralariningumumiyuzunligi 6221 kmbo‘lib, shundan 2203 kmyoki 1/3 qismiQozog‘istonRespublikasiga, 1621 kmTurkmanistonga, 1161 kmTojikistonga, 1099 kmQirg‘izistongava 137 kmAfg‘onistonRespublikasigato‘g‘rikeladi.
Respublikahududig‘arbdansharqqa 1425 kilometrgacho‘zilgan, shimoldanjanubgabo‘lganmasofaesa 930 km. EngbalandnuqtasiHazratSultoncho‘qqisi (Hisortizmasi) – dengizsathidan 4643 mbalandlikda, engpastnuqtasiMingbuloqcho‘kmasi (Qizilqumcho‘li) – minus 12 metr. MamlakatimizningengshimoliynuqtasiUstyurtplatosiningOroldengizigatutashqismida, 45⁰ 36^Ish.k., janubiynuqtasiTermizshahriyaqinida - 37⁰ 10^Ish.k., g‘arbiynuqtasiUstyurtda - 56⁰ 00^Ishq.u. vasharqiynuqtasiAndijonviloyatiningchekkasida 73⁰ 10^Ishq. uzoqlikdajoylashgan.
O‘zbekistontabiiy, iqtisodiyhamdasiyosiygeografiko‘rniningengmuhimxususiyatiuningDunyookeanidanuzoqda, Evrosiyomateriginingichkarisidajoylashganligidaniboratdir. Bundaygeografiko‘rinnafaqatmamlakatiqliminingshakllanishida, balkiuningijtimoiy-iqtisodiyvageosiyosiyrivojlanishigahamo‘zta’siriniko‘rsatadi. Buesaumumgeografikqonuniyatlardanbiridir.
Engavvalota’kidlashjoizki, O‘zbekistonhududining “Markaziy” geografiko‘rnio‘tmishda, xususanxalqaroahamiyatgaegabo‘lganBuyukIpakyo‘lida, uningasosiybog‘lovchibo‘g‘inlaridanbirisifatidarivojlanishidakattaahamiyatkasbetgan. YUrtimizningjahonmadaniyati, fanivaiqtisodiyotitaraqqiyotigata’siriaynanshudavrdayuqoribo‘lgan. Hozirgisharoitda, ya’ni “Okeansivilizatsiyasi” bosqichidarespublikaningquruqlikichkarisidajoylashganliginibirmunchaqiyinchiliklarniyuzagakeltiradi. Buerdaiqtisodiygeografiko‘rinningtarixiylik (o‘zgaruvchanlik) xususiyatio‘zifodasinitopadi.
Iqtisodiygeografiko‘rin (IGO‘) – buma’lumbirjoyning (mamlakat, viloyat, shaharvah.k.) o‘zidantashqaridao‘rnashgangeografikelementlarning (tog‘, daryo, dengiz, shahar, davlat, foydaliqazilmaboyliklarvab.) shujoyningijtimoiy-iqtisodiy, siyosiymadaniyrivojlanishigata’siridemakdir. Bundayta’sirvaqto‘tishibilano‘zgaribturadi, qulayjoynoqulayva, aksincha, noqulayjoyqulayo‘rnigaegabo‘lishimumkin. Asosiyiqtisodiygeografikqonuniyatbuerdashundaniboratki, harbirjoyo‘ziningIGO‘niqulaylashtirishga, raqobatbardoshliginioshirishgaintiladi.
IGO‘ – iqtisodiyvaijtimoiygeografiyafanininghududiymehnattaqsimoti, iqtisodiyrayonlashtirishvahududiymajmualarqatoridaengmuhim (fundamental) tushunchasihisoblanadi. Uaynivaqtdabufanningasosiy, purmazmuntadqiqotusulihamdir; IGO‘iqtisodiygeografikbilimningo‘zigaxos “kaliti” sanaladi.
O‘zbekistonRespublikasigarchiHindokeaniga, SHimoliymuzokeanigaqaragandanisbatanyaqinroqbo‘lsada, geosiyosiyjihatdanuaynanko‘proqshimolyo‘nalishida “ochiqroq”. Janubdavajanubi-sharqdatog‘lihududlarbilanchegaralanganligi (bumamlakatimizningasosiytabiiygeografikxususiyatlarinibelgilabberadi), siyosiyjihatdanesaunchabarqarorvaziyatgaegabo‘lmagan(ayniqsaAfg‘onistonRespublikasi) davlatlarbilanqo‘shnichiligihozirchanisbatanqisqavayaqinbo‘lganHindokeanibandargohlarigachiqishuchunqulayliklaryaratmaydi.
Umumanolganda, davlatimizningDunyookeanigachiqishivaxalqaroiqtisodiyaloqalarnirivojlantirishdaquyidagimumkinbo‘lganasosiyyo‘nalishlarmavjud:

• 
  Qozog‘istonorqaliRossiyaFederatsiyasiningSHimoliymuzokeanivaTinchokeanportlariga;
  
• 
  TurkmanistonvaKavkazorqaliQoradengizgavaundanO‘rtadengiz – Atlantikaokeaniga;
  
• 
  Afg‘oniston, PokistonyokiEronorqaliHindokeaniga;
  
• 
  Turkmaniston, EronvaTurkiyaorqaliIstanbulga, O‘rtadengizvaundanAtlantikaokeaniga;
  
• 
  Qirg‘izistonvaXitoyXalqRespublikasiorqaliTinchokeaniga.
  

Yuqoridagiyo‘nalishlaryokitransportyo‘laklari (koridorlari) danfoydalanishimkoniyatlaribirxilemas. Hozirgikundaularningamaldagisiasosanbirinchisi, ya’niQozog‘istonRespublikasivaRossiyaFederatsiyasiyo‘nalishihisoblanadi. Qolganlariesa, turlisabablargako‘ra, ahamiyatipastyokiyo‘qdarajada. Xususan, sharqyo‘nalishidaBuyukIpakyo‘liningqaytatiklanishivajanubiyyo‘nalishiningishgatushirilishimamlakatimizrivojiuchuno‘takattaahamiyatkasbetganbo‘laredi. O‘zbekistonRespublikasiningDunyoxaritasidamavqeiuningmakrogeografiko‘rninitasvirlaydi, mamlakatimizningMDHvaMarkaziyOsiyodadavlatlarimintaqasidajoylashganligiesamezogeografiko‘rniniaksettiradi. MarkaziyOsiyomintaqasi (mazkurtushunchanitabiiygeografiyafanidagian’anaviy “MarkaziyOsiyo” bilanchalkashtirmang) umumjahonnuqtainazaridanqaragandajudamuhimgeostrategiko‘ringaega. Ayniqsa, buerdayirikyoqilg‘i-energetika (ko‘mir, neft, tabiiygaz, uran) zahiralariningmavjudligijahonningyetakchimamlakatlari – AQSH, YevropaIttifoqi, Yaponiyaningkattaqiziqishiga, intilishigasababbo‘lmoqda. Qolaversa, mintaqaningso‘nggiyillardajadaliqtisodiyrivojlanishinihoyatdamuhimgeosiyosiyvageoiqtisodiyahamiyatkasbetmoqda.
MarkaziyOsiyodavlatlariningumumiymaydoni 4,0 mln. kv.km. gayaqin, aholisi, 2018 yilma’lumotlarigako‘ra, 71,9 mln. kishiO‘zbekistonRespublikasiushbumintaqadahududibo‘yichaikkinchi, aholisonigako‘raesabirinchio‘rindaturadi. MamlakatimizMarkaziyOsiyomintaqasimaydonining 11.2, aholisiningqariyb 49,0 foizinitashkilqiladi.
Yuqoridaqaydetilganidek, O‘zbekistonMarkaziyOsiyogeosiyosiymintaqasiningmarkazidajoylashgan. Uningaynanmarkazda, o‘rtadajoylashganligiiqtisodiyvasiyosiygeografiyanuqtainazardanquyidagixulosalarchiqarishgaimkonberadi:

1. 
   Markazda, demakrespublikaningqo‘shinlariko‘p. O‘zbekistonshimolvashimoli-g‘arbdaQozog‘istonRespublikasibilan, sharqdaQirg‘iziston, janubi-sharqdaTojikiston, janubdaAfg‘onistonvag‘arbdaTurkmanistonbilanchegaradosh;
   
2. 
   Respublikaningmarkaziygeografiko‘rniuningqo‘shnidavlatlarbilaniqtisodiyintegratsiyajarayonlarinirivojlantirishga, ijtimoiy, madaniyvasiyosiyaloqalariniolibborishgaqulaylikyaratadi;
   
3. 
   Markazdajoylashganlikqo‘shnidavlatlaruchunbozorvazifasinibajaradi;
   
4. 
   Buerdanmamlakatningtranzitvazifalariniboshqarishimkoniyatlarimavjud;
   
5. 
   Markaziyo‘rinmintaqadageosiyosiyvaziyatnishakllantirishvauniboshqarishdamuhimahamiyatgaega;
   
6. 
   Respublikamizmintaqaichkarisidajoylashganligibois, uningyo‘llari, tarixi, aholisiningurf-odatlari, mintaqaningo‘zarotutashhududlardaturli-tumanligi, dinivaboshqatranschegaraviyxususiyatlarinibelgilabberadi.
   
7. 
   O‘zbekistondaryolarihamo‘tkinchi (transchegaraviy) shaklgaega; uningasosiygidrografikshahobchalari – Amudaryo, SirdaryovaZarafshonqo‘shnidavlatlarhududidaboshlanadivah.k.
   

Shundayqilib, O‘zbekistonRespublikasiningMarkaziyOsiyodavlatlariganisbatanegallagano‘rniuningijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-madaniyrivojlanishimkoniyatlarivayo‘nalishlarigao‘zta’siriniko‘rsatadi. Buerdageografikvaziyatmintaqadavlatlarininghamjihatlikda, o‘zaromanfaatdoriqtisodiyaloqalarnirivojlantirishnitaqozoetadi. YagonageosiyosiyvageoiqtisodiymakonningshakllanibborishiMarkaziyOsiyomintaqasiningjahonhamjamiyatidatutganmavqeiniyanadakuchaytiradi, uningta’sirchanliginioshiradi.
Davlatlarningyokimintaqaningmaterikichkarisida, o‘rtada, oroldayokiyarimorollarda, dengiz-okeanbo‘ylarida, chekkada, ikkiqit’aoralig‘idajoylashganliginiuningiqtisodiy-ijtimoiy, siyosiyrivojlanishigata’sirinidunyosiyosiyxaritasidanfoydalanib, misollaryordamidaizohlabbering.
Mamlakatijtimoiy-iqtisodiyrivojlanishidauningtashqiqiyofasi, chegarachiziqlarikabixususiyatlarihamma’lummazmungaega. Chunonchi, O‘zbekistonRespublikasininguzoqmasofadashimoli-g‘arbdanjanubi-sharqqacho‘zilganligi, “enining” torligi, qisqamasofadajanubgatutashganliginiturlichatalqinqilishmumkin. Respublikaningbundaygeografikshakli (geoqiyofasi) birtomondanuningtranzitxususiyatinibelgilabbersa, ikkinchitomondan, mamlakatniboshqarish, yagonaichkitransporttizimivatransportxavfsizligiyokimustaqilliginita’minlashhamdaiqtisodiyintegratsiyavaaholigaxizmatko‘rsatishdabirmunchaqiyinchiliklargasababbo‘ladi.
Respublikamizdavlatchegarachiziqlariningko‘rinishihamharxil: agarularshimolvashimoli-g‘arbda (ayniqsaNavoiy, BuxoroviloyatlarivaQoraqalpog‘istonRespublikasitashqichegaralari) oddiy, ba’zanto‘g‘riyokiqandaydirgeometrikshakllarniaksettirsa, XorazmvaFarg‘onavodiysidabuchegarachiziqlarimurakkab, egri-bugriko‘rinishgaega. Odatda, chegaralaroddiybo‘lsa:

• 
  o‘tmishdahududningkimnidirqaramog‘idabo‘lganligiyokikoloniyasiekanligini;
  
• 
  hududtabiiyxususiyatiningnoqulayligi, tabiiyresurslariningyaxshio‘zlashtirilmaganligivaiqtisodiysalohiyatiningunchayuqoriemasligini;
  
• 
  bujoydaaholisiyrak, yirikaholimanzilgohlarishakllanmaganligi, milliytarkibningmurakkabemasligini;
  
• 
  daryoyokiorografikelementlarningyo‘qligikabilarnibildiradi.
  

Shubilanbirgata’kidlashjoizki, aynanshundaymamlakatningchiqishyokikirishqismlarida (darvozalarida) kelajakdaiqtisodiyhamkorlikimkoniyatlaridanfoydalanishmumkin. Chegaralarningikkimuhimxususiyati, ya’niularningbarer (ajratuvchi, uzoqlashtiruvchi) hamdakontakt (bog‘lovchi) vazifalarimavjud. Qolaversa, ba’zidavlatlardaaynanchegaraiqtisodiyotivainfratuzilmasigajiddiyahamiyatberilmoqda.
Dunyosiyosiyxaritasiganazartashlang, undanoddiychegarachiziqlarigaegabo‘lgandavlatlarnitopingvaularningtarixiy, iqtisodiyvageosiyosiyrivojlanishxususiyatlarinianiqlang. Aynivaqtdabuma’muriy, ko‘phollardasun’iyko‘rinishdagichegarachiziqlarininggeografikyaxlit (kompleks), Gumboldtchasigafikrlash, tabiiygeografikjarayonlarnito‘liqtushunibolishgasalbiyta’sinihamunutmang.
O‘zbekistonRespublikasiningasosiyqismidandeyarli “uzilib” qolgantormasofadaubilanbog‘lanibturadigananklavyokibatamomuzilibqolgan, qo‘shnidavlatichkarisidajoylashibqolganeksklavhududlarihammavjud. Masalan, Farg‘onavodiysiviloyatlarianklavxususiyatgaegabo‘lganbo‘lsa, Farg‘onaviloyatiningSo‘xtumaniyokiSHohimardonmaskanieksklavholatdajoylashgan. Tabiiyki, bundaygeografiko‘ringaegabo‘lganhududlarijtimoiy-iqtisodiyvasiyosiyrivojlanishidaayrimmuammolaryuzagakeladi.
O‘zbekistonRespublikasio‘ziningmaydoniyokisofgeografiksalohiyatibo‘yichadunyomamlakatlariorasidao‘rtachadanyuqoriroqpog‘onaniegallaydi. yer yuzasiningharbirdavlatigao‘rtacha 5,5 mln. kv.km. maydonva 25 mlnatrofidaaholisonito‘g‘rikeladi. Hududningko‘lamibo‘yichamamlakatimizSHvetsiya, IroqyokiMarokashgataxminanteng, demografiksalohiyatinuqtainazaridanesauSaudiyaArabistoni, Nepal, Peru, Venesuela, Malayziyakabidavlatlarqatoridaturadivajahonhamjamiyatida 44-o‘rinniegallaydi.
Harbirmamlakatninggeosiyosiytuzilmasi, butligiuningichkima’muriy-hududiyqismlari, mintaqaviyboshqaruvsub’ektlariasosidashakllanadi. Respublikaijtimoiy-iqtisodiyhayotihududiytashkiletishvaboshqarishtizimiorqaliamalgaoshiriladi. Bundaytizimierarxik (bosqichli) ko‘rinishdabo‘lib, uviloyat, tuman, viloyatvarespublikagabo‘ysinuvchishaharlar, qishloqtumanlari, qishloqfuqarolaryig‘inlarivamahallalardaniborat.
Yuqoridagilarorasidaengmuhimbo‘g‘inviloyatlarhisoblanadivabundaydarajadagamintaqalardaxalqxo‘jaligikompleksrivojlantirishninghuquqiyvatashkiliyimkoniyatlarimavjud. Shubilanbirga, viloyatdarajasidagihududiybo‘g‘inlardaijtimoiy-iqtisodiy, siyosiymuammolarhaletilsa, quyibo‘g‘inlargaborgansariijtimoiy, ekologikmasalalarmahalliyboshqaruvorganlarifaoliyatidaustuvorhisoblanadi. Demak, engyuqoridasiyosat, engpastdaesakishilarningkundalikhayoti, ya’nisofholdagisotsialmasalalaryetakchilikqiladi.

2-jadval
O‘zbekistonRespublikasiningma’muriy-hududiytuzilishi

(1 yanvar 2015 y. holatiga)

Viloyatlar	Tashkiltopganyili	Qishloqtumanlari	SHaharlar	SHaharchalar	Qishloqfuqa-rolaryig‘ini	Qishloqaholimanzilgohlari
O‘zbekistonRespublikasi	01.09.1991	157	119	1063	1477	11831
Qoraqalpog‘istonRespublikasi	09.01.1992	14	11	26	134	1183