Zbekiston respublikasi

4-mavzu: O‘zbekistonRespublikasiiqtisodiyotiningumumiyta’rifi(2 soat).
R e j a:
1. Respublikaiqtisodiyotiningrivojlanishbosqichi.
2. Sanoatnigrivojlanishi.
3. Qishloqxo‘jaliginingo‘sishso‘rati.
Tayanchso‘zlar: hududiy-ishlabchiqarishmajmuasi, agroiqlimiysharoitlar, sivilizatsiyasi, milliyiqtisodiyot, investitsiya, yalpiichkimahsulot, yalpimilliymahsulot, tiklanishdavr, barqaroro‘sish, xususiytadbirkorlik.
1. Respublikaiqtisodiyotiningrivojlanishbosqichi. O‘zbekistonmustaqillikkaerishgankundanberio‘tgantarixanqisqadavrichidakattaiqtisodiyyutuqlargaerishdi, anashudavrmobaynidayuzberganolamshumulo‘zgarishlar, qo‘lgakiritilgannatijalarvaengasosiysi – iqtisodiyislohotlarniamalgaoshirishdato‘g‘rivaoqilonayondoshishmamlakatichidaginaemas, balkijahonhamjamiyatidahamhaqliravishdatanolinmoqda.
Mamlakatimiziqtisodiyotiko‘ptarmoqlahududiy-ishlabchiqarishmajmuasidaniboratbo‘lib, uningpoydevoriniixtisoslashgantarmoqlartashkiletadi. YOqilg‘i, mashinasozlik, ranglimetallurgiya, kimyo, engilvaoziq-ovqatsanoati, ko‘ptarmoqliqishloqxo‘jaligikabilaranashundaymakroiqtisodiytarmoqlarturlarigakiradi.
O‘zbekistondaiqtisodiytaraqqiyotuchunzarurbo‘lganimkoniyatlarmavjud. Engavvaloagroiqlimiysharoitlarningqulayligi, zaminimizdaD.I.Mendeleevdavriyjadvaliningdeyarlibarchaelementlarinitopilganligi, serunumerlarimizborligiva, ayniqsa, xalqimizningmehnatservarligimilliyiqtisodiyotningbarchatarmoqlaririvojlanishiningasosiyomillarihisoblanadi.
Respublikamizhududidaxo‘jaliktarmoqlari, xususansug‘ormadehqonchilik, savdo, hunarmandchilikqadimdanrivojlanibkelgan. Bungao‘rtaasrlardauningBuyukIpakyo‘lida, o‘zigaxosuningmuhimbo‘g‘inisifatidajoylashganligihamkattaahamiyatgaegabo‘lgan. O‘znavbatida, sug‘ormadehqonchilikmadaniyati, faqatqishloqxo‘jalikekinlarinierlarnisug‘orishasosidaetishtirishginaemas, balkiubilanbog‘liqboshqatarmoqlar – fan, xalqarosavdo, shaharsozlikkabilarrivojlanishibilankengma’nodatavsiflanadi. Binobarin, aytishmumkinki, vatandoshlarimiztomonidanolibborilgantadqiqotlar, jumladan, al-Xorazmiy, al-Beruniy, at-Termiziy, AbuAliIbnSino, al-Farg‘oniy, Boburvaboshqalarningolamshumulilmiyishlarihamsug‘ormadehqonchilikmadaniyati (sivilizatsiyasi) bilanhamohangvachambarchasbog‘liqbo‘lgan.
Hozirgikundaesamustaqilrespublikamilliyiqtisodiyoti, jahonningko‘pginayetakchimamlakatlariqatorida, bozormunosabatlarisharoitidashakllanibvarivojlanibbormoqda. Engmuhimiko‘pchilikmamlakatlarjahonmoliyaviy-iqtisodiyinqirozisharoitidao‘ziningmilliyiqtisodiyotinirivojlantirishdabirqatorqiyinchiliklargauchragandavrda, respublikamizdabusohayuqorivabarqarorsur’atdayuksalibbormoqda.

Ma’lumki, bozoriqtisodiyotigao‘tishjarayoniturlimamlakatlardaumumiyqonuniyatlarnegizidaro‘yberadivaasta-sekinrivojlanibboradi. SHubilanbirgabundaymamlakatlarningharbiribuboradao‘zigaxosxususiyatlargaega. Buxususiyatlarxo‘jaliktarkibivayo‘nalishi, mamlakatninggeografiko‘rni, tabiiy-iqlimsharoitlari, mavjudtabiiyboyliklar, milliyurf-odatlar, aholimentalitetibilanbelgilanadi. Aytibo‘tilgananashuomillare’tiborgaolinib, respublikamizdabozormunosabatlarigao‘tishningmilliymodelishakllantirilgan.

Umumanmustaqillikyillaridayalpiichkimahsuloto‘sishibo‘yichato‘rtasosiydavrniajratishmumkin.
Birinchi 1991-1995 yillarnio‘zichigaolib, budavrniturliiqtisodiy-siyosiyomillartufayliyuzagakelgandepressivdavr, debatashmumkin. Bundaasosiyiqtisodiyko‘rsatkichlaroldingiyilgava 1990 yilganisbatanpastbo‘lgan. Xususan, 1992 yildao‘sish, asliniolganda – kamayishjudasezilarligiqayletiladi (88,9 %.).
Ikkinchidavr 1997-2003 yillarnio‘zichigaoladi (tiklanishdavr). Buyillardayalpiichkimahsulot (YAIM) qiymatioshibborgan, ammobarqarorbo‘lmagan. Engmuhimiumumiyo‘sishkoeffitsientiaholiko‘payishidanyuqoriroqbo‘lsada, bunisbat 1:4 ko‘rinishgabo‘lmagan.
Uchinchidavr 2004 yildan 2016 yilgachabo‘lgandavr. Budavrnibarqaroro‘sish, yuksalishyillarisifatidabaholashmumkin. Sababi, budavrdaYAIMningyillikko‘payishko‘rsatkichimuntazamravishda 7,0 foizdanortiqbo‘lgan. Agaraholiko‘payishsur’atining 1,6-1,8 foizatrofidadebolsak, nisbat 4 vaundanortiqrog‘nitashkilqiladi. Demak, makroiqtisodiyrivojlanishmamlakatimizaholisiningijtimoiyholatiniyildan-yilgayaxshilanibborishinita’minladi.
To‘rtinchidavrbu 2016 yilningikkinchiyarmidanboshlanadi. BudavrO‘bekistonninghamjamiyatgayuztutishi, iqtisodiyaloqalarniyangidanyo‘lgaqo‘yishibilanbelgilanmoqda. CHunki, budavrdaO‘zbekistonningtubma’nodagiuzoqmuddatliharakatstrategiyasibelgilandivaamalgaoshirishchoralariko‘rildivabajarilmoqda.
2017-2021 yillardaO‘zbekistonniyanadarivojlantirishbo‘yichaHarakatstrategiyasi.
1. Davlatvajamiyatqurilishtiziminitakomillashtrish.
2. Qonunustivorliginita’minlashvasud-huquqtiziminiyanadaislohqilish.
3. Iqtisodiyotnirivojlantirishvaliberallashtirish.
4. Ijtimoiysohanirivojlantirish.
5. Xavfsizlik, millatlararototuvlik, diniybag‘rikengliknita’minlashhamdachuquro‘ylangan, o‘zaromanfatlivaamaliyruhdagitashqisiyosatyuritish.
2018 yil “ Faoltadbirkorlik, innovatsiong‘oyalarvatexnologiyalarniqo‘llabquvvatlashyili” debe’lonqilindivabuyildahambelgilanganmasalalarniamalgaoshirishuchunDavlatdasturiqabulqilindi.
Mamlakatimizdaturliyo‘nalishlardaerkiniqtisodiyzonalarshakllantirilmoqda. Jumladan, dastlabNavoiyEIZtashkiletilganbo‘lsa, keyin 2ta (Angerin, Jizzax), keyin5ta (Qo‘qon, Urgut, G‘ijdivon, Xozarasp, Termiz) EIZtashkiletildivabujarayonboshqasohalardahamtashkiletilmoqda.
Mamlakatimizfarmatsevtikaresurslarigaboy, respublikadorivoro‘simliklarining 70 foizijoylashgan (Dori-dormonxam-ashyosiekilishivaolinishiuchun 5tahududda “FARM” erkiniqtisodiyzonasitashkiletildi).
So‘nggi 15 yilmobaynida (2000-2016 yillarda) YAIMo‘sishiqariybikkimartanitashkilqilgan, aholijonboshigahisoblagandaesau 1,7 barobargaortgan. Sanoatishlabchiqarishko‘rsatkichlarihamumumiytarzdako‘tarilibborgan. Buesamamlakatimizmilliyiqtisodiyotinisanoatlashibborishidandarakberadi. Ayniqsaengoxirgiyillardauningo‘sishsur’atiniyanadayuqoridarajadaekanligidiqqatgasazovordir. Ta’kidlashlozimki, bundaydarajagaasosanranglimetallurgiya, mashinasozliksanoattarmoqlariningjadalrivojlanibborishinegizidaerishilgan.
Sanoatishlabchiqarishiningo‘sishsur’ati, oldingiyilganisbatanhisoblanganda, xususan 2004 va 2006-2009 yillardaanchayuqoribo‘lgan. YAnashunisie’tiborliki, sanoatishlabchiqarishningko‘rsatkichlarideyarlibarchayillardaYAIMdarajasidanortiqroqbo‘lgan.
O‘zbekistonmilliyiqtisodiyotiningan’anaviytarmog‘i – qishloqxo‘jaligidahamo‘sishkuzatiladi. Biroq, buo‘sish, sanoatvayalpiichkimahsulotko‘rsatkichlaridanfarqliravishda, birtekisemas. Sababi, agroiqtisodiyotsohasiningengmuhimxususiyati, ya’niuningbevositatabiiy-iqlimsharoitibilanbog‘liqligiuningturlisur’atlardarivojlanishigaolibkeladi.
SHuningdek, respublikamizdasavdo, pullikxizmat, investitsiya, tashqiiqtisodiyaloqalarhammuntazamrivojlanibobrmoqda. Buesamilliyiqtisodiyottarkibidagiijobiyo‘zgarishlar, tarmoqlartuzilishiningdiversifikatsiyasi, ya’niturlanishi, globallashuvvaxalqarointegratsiya, ijtimoiysohalargajiddiye’tiborberilishinatijasidayuzagakelmoqda.
Milliyiqtisodiyotdabozorislohotlariniamalgaoshirishchuqurlashtirilibborilmoqda. Jumladan, 2016yilyakunlaribo‘yicha, yalpiichkimahsulotning 83foizinodavlatsektoridayaratilganvabuko‘rsatkichavvalgiyillargaqaragandamuntazamko‘tarilishxususiyatigaega. YAlpiichkimahsulotningdeyarli 1/4 qisminisanoatishlabchiqarishita’minlaydi. Qishloqxo‘jaliginingbuboradagihissasi 17.8 foiz, transportvaaloqa 11,4, savdo 9,0, qurilish 6,4 foizgabarobar.
Umumiyjarayonshundaniboratki, yalpiichkimahsulotniyaratishdaengavvalosanoathissasioshibbormoqda. Buijobiyholathisoblanadi, chunkimustaqillikningdastlabkiyillaridagorizontal (hududlararo) iqtisodiyaloqalarningbuzilishisabablisanoat, xususanog‘irsanoattarmoqlariyaxshirivojlanmadiva, natijada, milliyiqtisodiyotningsanoatlashuvdarajasianchapasaydi.
So‘nggiyillardaesaamalgaoshirilayotgansanoatnimahalliylashtirishvamodernizatsiyaqilish, xorijiyinvestitsiyalarhisobidanqo‘shmakorxonalarniqurish, qishloqxo‘jalikmahsulotlariniqaytaishlashdarajasinioshirishva, umuman, mamlakatimizdasanoatishlabchiqarishinijadalrivojlantiribborishDavlatdasturiniamalgatadbiqetishnatijasidasanoatishlabchiqarishiningulushisezilarlidarajadaortdi. Mazkurjarayonkelajakdahamsaqlanibqolinadi.
1-rasm. Yalpiichkimahsulotningtarkibiytuzilishi

Aynivaqtdaagroiqtisodiyottarmog‘iningnisbiyko‘rsatkichlaripasayibbormoqda. Bu, birtomondan, boshqatarmoqlarningustuvorroqrivojlanibborishibilanizohlansa, ikkinchidan, qishloqxo‘jaliginingba’zitarmoqlarida, masalan, paxtaetishtirishdayakuniyko‘rsaktkichlarningbirmunchapasayibborishibilanbog‘liqdir.
Asosiytarmoqlardasanoatishlabchiqarishiningqishloqxo‘jaligiganisbatantezroqrivojlanishibirinchixususiyatbo‘lsa, xizmat (servis) sohalarningyuqoridagitarmoqlarganisbatanustuvorroqsur’atdarivojtopishimakroiqtisodiyotningtarkibiyo‘zgarishlaridagiikkinchiengmuhimjarayonhisoblanadi. Masalan, xizmatko‘rsatishsohalariningyalpiichkimahsulotichidagihissasi 2005 yilda 39,5 foiznitashkilqilganbo‘lsa, 2015 yildabuko‘rsatkich 45,0 foizgaetdi.
Bozorislohotlariningyanabirasosiyko‘rsatkichi – kichikbiznesvaxususiytadbirkorlikningrivojlanibborishidir. Buboradagiumumiyjarayonmazkursohaningyildan-yilgayuksalishidao‘zifodasinitopadi. 2015 yilyakunlaribo‘yichayalpiichkimahsulotning 52,5 foiziaynanichkitadbirkorlikzimmasigatushadi. Uning 1/5 qismidanko‘prog‘imikrofirmalar, 20 foizgayaqinixususiytadbirkorlarvaqolganikichikkorxonalarto‘g‘rikeladi.
Demak, o‘zi “kichik” debatalsada, uningmilliyiqtisodiyotdagimavqei “kattadir”. Ta’kidlashlozimki, kichiktadbirkorlik – biznesningulushikelgusidayanadako‘tarilibboradi. Ushbusohaningbevositaijtimoiyahamiyatinihame’tibordanchetdaqoldirmaslikzarur, chunki, jamiiqtisodiyottarmoqlaridabandbo‘lganaholining 72-75 foizinihamaynankichiktadbirkorlikta’minlaydi. Qolaversa, respublikadao‘tadalzarbbo‘lganaholibandligimuammosiningechimiko‘pjihatdanshusoharivojigabog‘liq.
Kichiktadbirkorlikninghissasiayniqsaqishloqxo‘jaligi, qurilish, pullikxizmatvasavdodayuqori. Masalan, jamiqishloqxo‘jaligimahsulotining 98 foizi, qurilishining 54-55, pullikxizmatmahsulotiningyarmidanko‘prog‘i, savdoningyarmigayaqiniaynankichiktadbirkorlikkato‘g‘rikeladi.
YUqoridaqaydetilganidek, mamlakatimizningjahoniqtisodiyotiga, globallashuvjarayonitizimigakiribborishi, uningeksportsalohiyatiningmuntazamortibborishiro‘ybermoqda (buhaqdadarslikningkeyingimavzularidabatafsilma’lumotberiladi). Buborada, albatta, investitsiyahajminingko‘payishihalqiluvchiahamiyatgaega. Ayniqsamamlakatiqtisodiyotitarkibinitubdano‘zgartirishvaunidiversifikatsiyalashengavvaloshuomilgaasoslanadi.
So‘nggiyillardarespublikamizhududlaridaqulayinvestitsiyamuhitiniyaratishgajiddiye’tiborqaratilmoqda. Buesaxususanxorijiyinvestitsiyalarnimamlakatimizgajalbetishdamuhimhisoblanadi. 2015 yildamilliyiqtisodiyottarmoqlarinirivojlantirishga 9,7 mlrd. AQSHdallarimiqdoridainvestitsiyalarkiritilgan. Oldingiyilganisbatano‘sish 113,6 foiznitashkilqilgan (investitsiyaningumumiyhajmidao‘sish 109,2 % bo‘lgan). Jamiinvestitsiyamiqdorining ¼ qismidanko‘prog‘ixorijiyinvestitsiyalargato‘g‘rikeladi, uning 3/5 qisminiesato‘g‘ridan-to‘g‘rijalbetilganinvestitsiyalartashkilqiladi. Umumanolganda, ijtimoiy-iqtisodiyrivojlanishningbarqaroro‘sibborishinita’minlashinvestitsiyahajminimuntazamravishdako‘paytiribborishgabog‘liq.
Investitsiyaqurilishga, qurilishesaiqtisodiyo‘sishgazaminyasaydi, buesa, o‘znavbatidamamlakatimizeksportsalohiyatiniyuksaltirishgaxizmatqiladi. 2015 yilyakunlaribo‘yicha, investitsiyalarumumiyhajmining 71,6 foizibevositaishlabchiqarishtarmoqlarigayo‘naltirilgan. So‘ngiyillardainvestitsiyalarninghududiytarkibidaToshkentshahri, BuxorohamdaQashqadaryoviloyatlari (chetelinvestitsiyalarinijalbetishda) yetakchilikqilishmoqda.
Ma’lumki, milliyiqtisodiyotnirivojlantirishningpirovardmaqsadiaholiturmushsharoitivadarajasiniyaxshilash, ijtimoiymuammolarniizchilhalqilibborishdaniboratdir. Buxususdanchakanasavdo, pullikxizmat, aholidaromadlariningoshibborishikattaahamiyatgaega.
Birgina 2015 yildachakanasavdoaylanmasi 2009 yilganisbatan 114,7 foizgaortgan. Budavrdapullikxizmatlarhajmi 113,4 foizgao‘sgan. Aholigapullikxizmatko‘rsatishning 3/5 qismidanko‘prog‘inirasmiysektorta’minlaydi. Uningqolganqismiesayakkatadbirkorlartomonidanko‘rsatilganxizmatlargato‘g‘rikeladi.
Respublikaijtimoiygeograflariningasosiyfaoliyatiquyidagiiqtisodiygeografikmuammolarni:
• bozormunosabatlariningshakllanishisharoitidaO‘zbekistonxalqxo‘jaliginihududiytashkilqilinishiningvamakroiqtisodiyotningtarkibinitubdano‘zgartirishningnazariy-metodologikmasalalarini;
• respublikasanoatitarmoqlarvahududiytarkibinitakomillashtirish;
• qishloqxo‘jaliginiixtisoslashishinivamajmualirivojlanishini, uninghududiytashkiletilganliginimukammallashtirish;
• qishloqxo‘jaligiasosiytarmoqlarining (paxtachilik, bog‘dorchilikvauzumchilik, chorvachilikvax.k.) rivojlanishivahududiytashkilqilinishiningregionalmasalalarini;
• O‘zbekistonnijahonxo‘jaligigaintegratsiyalanishi, unixalqarogeografikmehnattaqsimotidaishtiroketishivamamlakatlarxalqaroiqtisodiyaloqalarnishakllantirishninggeografikmuammolarini;
• tabiatdanvatabiiyboyliklardanoqilonafoydalanishvaatrofmuhitnimuhofazaqilishningiqtisodiy-geografikvasotsial-geografikmuammolarini;
• O‘zbekistonningmajmualiiqtisodiyvasotsialrayonlashtirishmuammolarini;
• respublikada, viloyatvaregionlardasotsialinfrastrukturanishakllantirishvarivojlantirishningiqtisodiy-geografikmuammolarini; • O‘zbekistonaholisirivojlanishiningsotsial-geografikmuammolarini;
• respublikaaholisijoylanishihamdauninghududiytizimlarinitakomillashtirishmuammolarini;
• urbanizatsiyaningrivojlanishivarespublikaaholisisifatko‘rsatkichlarinimukammallashtirishmuammolarini;
• qishloqaholisinirivojlantirishvaaholimanzilgohlaritiziminioqilonashakllantirishmuammolarini;
• O‘zbekistonmehnatresurslarishakllanishihamdaaholibandliginimukamallashtirishmuammolarini;
• aholinitakrorbarpoetishjarayonivauniboshqarishmuammolarini;
• O‘zbekistonaholisiningmigratsiyasivauniboshqarishmuammolarinihaletishgaqaratilishidir.
O‘zbekistonijtimoiygeografiyasiasosiye’tiboriniyuqoridaqaydetilganmuammolarnihalqilishgaqaratishishubhasizdir, buesauniyanahamyuqoridarajagako‘tarilishiga, sifatlirivojlanishigaasosbo‘libxizmatqiladi.
Mustaqilta’limolishuchunsavollar.

1. 
   Sanoattarmoqlariqaysiguruhlargabo‘linadi?
   
2. 
   Qoravarangdormetallurgiyasanoattarmoqlariniajrating.
   
3. 
   Energetikasanoatitarmog‘iqandayyo‘nalishnio‘zichigaoladi.
   
4. 
   Mashinasozliksanoatiningqaysitarmoqlariyetakchi?
   
5. 
   Kimyosanoatitarmoqlariningqaysitarmog‘irivojlangan?
   
6. 
   Qishloqxo‘jaligisanoattarmog‘inita’riflang.
   

7.Atrof-muhitmuhofazasibo‘yichaqandayishlaramalgaoshirilmoqda.