Zbekiston respublikasi

Mustaqil ta’lim olish uchun savollar.
1. O‘zbekiston Respublikasiningijtimoiy sohalar orasidagi savdo, pullik xizmatlarga ta’rif bering.
2. O‘zbekiston Respublikasiningta’lim tizimi.
3. Respublika hududida qaysi chet davlatlarning oliy o‘quv yurtlari faoliyat olib bormoqda.
4.O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash tizimida qanday ishlar olib borilmoqda.
5. O‘zbekiston Respublikasiningrekreatsiya va turizm sohalaridagi ishlar holatiga ta’rif bering.


6- mavzu: O‘zbekistonRespublikasisanoati (2 soat).
R e j a:
1. Sanoattarmoqlarigaumumiyta’rif.
2. YOqilg‘i-energetikamajmui.
3. Metallurgiyamajmuasi.
4. Kimyovaneftkimyosanoati.
5. Mashinasozlikvametalniqaytaishlashsanoati.
6. Qurilishmateriallarisanoati.
7. Engilsanoat.
8. Oziq-ovqat, un-yormavakombikormsanoati.
Tayanchso‘zlar: Milliyiqtisodiyot, texnologikjarayon, yalpiichkimahsulot, yoqilg‘isanoati, yoqilg‘i-energetikamajmui, SES, IES, AES, noan’anaviyenergiyamanbalari, metallurgiyamajmuasi, sanoattarmoqlari, kimyosanoati, innovatsiyajarayoni, mujassamlashuv, ixtisoslashuv.
1. Sanoattarmoqlarigaumumiyta’rif.Milliyiqtisodiyotnirivojlantirishko‘pjihatdanaynanishlabchiqarishjarayoniningsanoatlashuvigabog‘liq.
Sanoat, qisqachaaytganda, asosantabiatdanolinganxomashyogaqaytaishlovberishnatijasidao‘ziningdastlabkiholatinio‘zgartirganmahsulotturlarinio‘zichigaoladi. Dastlabkisanoattarmoqlaribevositatabiatvauningresurslaribilanbog‘liqbo‘lgan. Masalan, tog‘-konsanoati, baliqchilik, qurilishmateriallarisanoatishularjumlasidandir.
Hozirgidavrdasanoatkorxonalarivaularyaratadiganmahsulotnihoyatdaxilma-xil. Ularningturlariinnovatsiyajarayonidavao‘zgaruvchan (egiluvchan) iste’molehtiyojita’siridayanadaortibbormoqda. Binobarin, bundaymurakkabtarkibgaegabo‘lgansanoatishlabchiqarishiniboshqarishvao‘rganishuchunsanoatkorxonalariturliguruhlargaajratiladi. Ularningengasosiysisanoattarmoqlaridir. Sanoattarmoqlarima’lummezonlargaasoslanadi; butarmoqlarxomashyobirligi, mahsulotniqaysimaqsaddayaratilganligihamdatexnologikjarayonningumumiyligigako‘raasoslanadi.
Sanoattarmoqlari, o‘znavbatida, og‘irvaengil, ishlabchiqarishvositalarivaxalqiste’molmollariniishlabchiqaruvchiyirikguruhlargabirlashtiriladi. Bozormunosabatlarigao‘tgandavlatlardaesa, sanoatkorxonalarimulkchilikshakligaqarabdavlatvanodavlattasarrufidagikorxonalargabo‘linadi.
Sanoatkorxonalarivatarmoqlariqatoromillarta’siridajoylashtiriladiyokihududiytashkiletiladi. Buomillarningasosiylarixomashyo, elektrenergiya, transport, mehnatresurslariiqtisodiygeografiko‘rinvaboshqalarhisoblanadi.
O‘zbekistonhududidaqadimdanba’zisanoatturlarimavjudbo‘lgan (tog‘-konsanoati, metaleritish, to‘qimachilikvab.). Ularbu yer uchunan’anaviysanalganhunarmandchilikasosidarivojlanibborgan. Hozirgizamonsanoatiningdastlabkikorxonalari XIX asroxirivaXXasrboshlaridavujudgakelgan. Masalan, Farg‘onavodiysidaneftkonlariningtopilishivaishgatushirilishi, paxtatozalash, ko‘nchilikzavodlarishularjumlasidandir.
O‘tganasrningbirinchiyarmidaengil, oziq-ovqatsanoatigakattae’tiborberilgan. Ikkinchijahonurushiyilllaridarespublikamizhududidaog‘irsanoatkorxonalarihambarpoetilgan. Ularfrontchizig‘idanko‘chirilganyokifrontehtiyojiuchunqurilgankorxonalarbo‘lgan (mashinasozlik, kimyozavodlari, Bekobodmetallurgiyazavodivah.k.). Angrenko‘mirkonihamhuddishudavrdatopilib, undanyoqilg‘iolishyo‘lgaqo‘yilgan.
XX asrningikkinchiyarmi, engavvalo, rangdormetallurgiya, neft-gaz (xususangaz), kimyo, elektrenergetikakabiog‘irsanoattarmoqlariningfaolrivojlanibborishibilantavsiflanadi. SHuningdek, budavrdaqurilishmateriallari, engilvaoziq-ovqat (to‘qimachilik, yog‘-moy, konserva, vinovanoalkogolichimliklarishlabchiqarishvab.) sanoatikorxonalarihamko‘plabqurilgan. 1980-yillardayirikkorxonalarning, masalan, to‘qimachilikkombinatlariningqatorfilliallariQoraqalpog‘istonRespublikasi, Andijon, Buxoro, Farg‘onaviloyatlaridabarpoetilganvaularmahalliyxomashyohamdamehnatresurslaridansamaralifoydalanishdakattaahamiyatgaegabo‘lgan.
MustaqillikningdastlabkiyillaridaAsakaavtomobilzavodi, Buxoro (Qorovulbozor) neftniqaytaishlashzavodi, Qo‘ng‘irotsodazavodi, TolimarjonIES, SHo‘rtanggaz-kimyomajmuasibarpoetildi.
Respublikamizningqatortumanvashaharlaridato‘qimachilikkorxonalari (“teks”lar) vujudgakeldi, yirikkorxonalarqaytata’mirlandi.
Sanoatningrespublikayalpiichkimahsulottarkibidagiulushimuntazamortibbormoqda. Hozirgivaqtdauning 1,5/4 qismigayaqinisanoatishlabchiqarishigato‘g‘rikeladi. Makroiqtisodiyotningmazkurtarmog‘i 16 mingdanziyodkorxonalarnibirlashtiradi, ularda 800 mingkishigayaqinishchi-xizmatchilarband. 2016 yilma’lumotlarigako‘ra, jamisanoatkorxonalariningaksariyati, yaratilganmahsulotning 87 foizinodavlatsektorigato‘g‘rikeladi. Sanoatdabandbo‘lganlartarkibidaesaushbusektorningulushiyaqin 90 foizgateng.
1-jadvalma’lumotlaridanko‘rinibturibdiki, sanoatmahsulotiniishlabchiqarishdayoqilg‘i, rangdormetallurgiya, mashinasozlikvametalniqaytaishlashhamdaengilsanoatyetakchilikqiladi. Sanoatdabandbo‘lganaholiningengkattaqismiesaengilsanoatgato‘g‘rikeladi. Ikkinchivauchinchio‘rinlardamashinasozlikvametalniqaytaishlash, oziq-ovqatsanoatlarituradi. Shubois, mazkursanoattarmoqlarisermehnattalabhisoblanadi.

1-jadval
O‘zbekistonsanoatiningtarmoqlartarkibi

(mahsulothajmibo‘yicha, jamiganisbatanfoizda)

Sanoattarmoqlari	1995 y.	2000 y.	2005 y.	2010 y.
Jami	100,0	100,0	100,0	100,0
shujumladan: Elektrenergetika	14,8	8,5	11,3	8,1
YOqilg‘i	13,7	15,3	16,3	19,8
Qorametallurgiya	1,3	1,3	2,3	2,1
Rangdormetallurgiya	10,1	10,2	17,1	11,2
Kimyovaneftkimyosi	5,3	6,0	5,2	5,1
Mashinasozlikvametalniqaytaishlash	8,9	9,9	13,0	16,1
Qurilishmateriallarisanoati	6,6	5,4	3,6	4,9
O‘rmon, yog‘ochniqaytaishlashvaselyuloza-qog‘ozsanoati	1,1	1,4	0,9	1,1
Engilsanoat	19,9	19,1	16,6	13,3
Oziq-ovqatsanoati	9,3	13,3	8,2	12,8
Sanoatningboshqatarmoqlari	9,0	9,6	5,5	5,5

2010 yilyakunlarigako‘ra, respublikamizda 52,0 mlrdkVt/melektrenergiya, 4,0 mlnt. neftvagazkondensati, 731,4 mingt. po‘lat, 691,6 mingt. tayyorprokat, 1135 mingt. harxilmineralo‘g‘itlar, 217,7 mingdonaengilavtomobillar, 6807 mingt. sement, 1125 mingt. paxtatolasi, 145,3 mlnkv.mipgazlamalari, 244 mingt. o‘simlikyog‘i, 1217 mingtonnaunvaboshqasanoatmahsulotlariishlabchiqarilgan.

Mustaqillikdanoldingi 1990 yilgataqqoslasak, elektrenergiya (56,3 mlrdkVt/s), po‘lat (1014,5 mingt.), prokat (955,2 mingt.), mineralo‘g‘itlar (1761,8 mingt.), sement (6385 mingt.), paxtatolasi (1635,7 mingt.) kabiba’zibirmahsulotlarishlabchiqarishhajmikamaygan.
YOqilg‘i-energetikamajmui. YOqilg‘ivaelektrenergetikasanoatibir-biribilanyaqindanbog‘liq. SHusababliularniyagonatarmoqlararosanoatmajmuasisifatidako‘rishmumkin. Qolaversa, aynanshumajmuaharqandaymamlakatyokimintaqaiqtisodiyotidakattaahamiyatigaega. CHunki, barchaishlabchiqarishtarmoqlaribevositayokibilvositayoqilg‘ivaelektrenergetikasanoatigaasoslanadi.
Respublikadayoqilg‘isanoatitarkibigako‘mir, neftvagazqazibchiqarishkiradi. HozirgiO‘zbekistonhududidadastlabkineftkonlari XIX asrningoxiriva XX asrboshlaridaFarg‘onaviloyatidaochilgan (CHimyon, SHo‘rsuv), 1924 yildaQo‘qonshahrida “O‘zbekneft” trestitashkilqilingan.
Bugungikundaneftzahiralaribo‘yichaQashqadaryoviloyatiyetakchilikqiladi. BuerdaengyirikkonKo‘kdumaloqhisoblanadi. SHuningdek, neftkonlariSurxondaryo (Ko‘kaydi, Lalmikor), Andijon (Polvontosh, J.Olamushuk), Namangan (Mingbuloq) viloyatlaridahambor. UqismanBuxoroviloyatidahamqazibolinadi. Istiqbollihududlaresa, engavvalo, Qoraqalpog‘istonningOrolbo‘yivaUstyurtplatosi, Surxonvodiysihisoblanadi. HozirgikundaOqshaloq, SHaxpaxtы, Urgakabikonlardanneftolinmoqda. So‘nggiyillardaO‘zbekistondabiryildao‘rtachasuyultirilgangazbilanhisoblangan 3,0-4,0 mlntonnaneftqazibolinadi. Uningasosidaneftniqaytaishlashsanoatihamrivojlanibbormoqda. Respublikamizdaneftvagazkondensatiniishlabchiqarish 1998-1999 yillardaengyuqoriko‘rsatkichlarigaerishilgan. SHuyillardao‘rtacha 8,5-8,9 mlntonnabuyoqilg‘ituriolingan. Taqqoslashuchun: 1991 yilda 2,8 mlnt., 2010 yilda – 3,7 mlntonna.
Tabiiygazsanoatirespublikamizdaneftsanoatidankeyinroq, lekinaksariyathollarda “yo‘l-yo‘lakay” neftvagaznibirgalikdaqazibolishbilanbog‘liqbo‘lgan. Ushbusanoattarmog‘iningkengko‘lamdarivojlanishi 1950-1960 yillardaBuxoroviloyatidajudakattazahiragaegabo‘lganGazlikoniniishgatushirilishibilanboshlangan. Jumladan, 1955 yildaJarqoq, 1956 yildaGazlikonlariochilgan. AynanshukonlarasosidaJizzax – Buxoro – Samarqand – Toshkent (1958-1960 yy.), Buxoro-CHelyabinsk (1963 y.),Buxoro-Ural (1965 y.), O‘rtaOsiyo – Markaz (1967 y.) magistralgazquvurlariqurib, ishgatushirligan. MarkaziyOsiyorespublikalariuchunkattaahamiyatgaegabo‘lganBuxoro-Toshkent-Bishkek-Olmaotagazquvurihamo‘tganasrning 60 nchiyillaridaqurilgan.
Hozirgivaqtdao‘rtachabiryilda 58-60 mlrd. kubm. atrofida (2009 y.-61.4, 2010 y.-60.1 mlrdkubm.) gazqazibolinadi (O‘zbekistonRespublikasitabiiygazqazibolishbo‘yichaMDHda (RossiyavaTurkmanistondankeyingi) uchinchio‘rindaturadi. 1991 yilda 41,9 mlrdm³ gazolinganbo‘lsa, engyuqoriko‘rsatkich 2007 yildaqaydetilgan – 64,3 mlrdm³⁾.
Respublikamizdagazsanoatiningkelajakdarivojlanishiko‘pjihatdanUstyurtplatosidaRossiyakompaniyalaribilanborilayotgangeologik-qidiruvishlarnatijalarigabog‘liq. Umumanneft-gazzaxiralariqidiribtopishdi. O‘zbekistonRossiya, J.Koreya, Malayziya, Eronmamlakatlaribilanhamkorlikqiladi.
Respublikamizdako‘mirqazibolishhamavvalgiyillargaqaragandaqismankamaygan. Faqatengkeyingiyillardabuko‘rsatkichningko‘tarilibborishalomatlarisezilmoqda. Masalan, 2004 yildarespublikadajami 2699 mingtko‘mir (qo‘ng‘irko‘mir 2641 mingt) qazibolinganbo‘lsa, buko‘rsatkichlar 2010 yildataxminan 1,3-1,5 martagaoshgan, xolos (1991 yilda – 5,9 mlntko‘mirolingan). Jamiko‘mirning 97,4 foiziqo‘ng‘irko‘mirgato‘g‘rikelib, uto‘la-to‘kisochiqusuldaqazibolinadi.
Ko‘mirsanoatininggeografiyasineftyokigazsanoatiganisbatankengemas, ufaqatToshkent (Angren) vaSurxondaryo (SHarg‘un, Boysun) viloyatlaridabirmuncharivojlangan, xolos.
Mazkurmajmuatarkibidaelektrenergetikaalohidao‘rintutadi.
Ma’lumki, elektrenergiyako‘mir, yonuvchislanets, torf, neftvagaz, quyoshradiatsiyasi, radioaktivelementlar (uran) shamol, “prilivvaotliv”, suvasosidaishlabchiqariladi. Qaysimanbadanfoydalanishgaqarabelektrstansiyalarasosanikkikattaguruhgabo‘linadi– issiqlikvasuvelektrstansiyalari.
Issiqlikelektrstansiyalari (IES) ko‘proqko‘mir, torf, yonuvchislanetsasosidaishlabchiqarishiqtisodiyjihatdanmaqsadgamuvofiqhisoblanadi. YOqilg‘iningboshqaturlari, jumladanneftyokitabiiygazdanfoydalanishunchamaqbulemas.
O‘zbekistondaso‘nggiyillardaelektrenergetikarespublikayalpisanoatmahsulotining 8-10 foizinita’minlamoqda; undajamisanoatxodimlarining 6-9 foiziband. Haryilio‘rtacha 50-52 mlrdkVt/smiqdoridaelektrenergiyasiishlabchiqariladi. ElektrstansiyalariningtarkibidaIESyetakchilikqiladivaularjamielektrstansiyalarishlabchiqqanelektrenergiyaning 80-85- foizinitashkilqiladi. Suvelektrstansiyalariga (SES) esabor-yo‘g‘i 8-9 % to‘g‘rikeladi; elektrstansiyalarquvvatidahamnisbattahminanshunday.

2-rasm. Elektrenergiyasiniishlabchiqarishdayetakchiviloyatlar (Respublikaganisbatanfoizda)

Taqqoslashuchun: 1990 yildajami 56,3 mlrdkVt/selektrenergiyaolingan, uning 11,8 foiziSESgato‘g‘rikelgan. Tahlillarshuniko‘rsatadiki, budavrdagipasayishasosanIEShisobidansodirbo‘lgan. 1990 yildaSESda 66,5 mlrdkVt/selektrenergiyasiishlabchiqilganbo‘lsa, 2015 yildabuko‘rsatkich 52,0 mlrdkVt/s-nitashkiletgan.
Toshkentviloyatidarespublikaningyaqin 2/5 qismelektrenergiyasiishlabchiqarilgan; ikkinchio‘rindaSirdaryoviloyatituradi. SHuningdek, NavoiyvaQashqadaryoviloyatidahamushbuko‘rsatkichsezilarlidarajada; jami 4 taviloyatO‘zbekistonning 91,0 foizelektrenergiyasinita’minlaydi.
HozirgivaqtdarespublikamizningengyirikIESSirdaryo, Toshkent, Navoiy, YAngiAngren, Tolimarjonstansiyalarihisoblanadi.
Mamlakatimizdaishlabchiqariladiganelektrenergiyaning 1/10 qismidanko‘prog‘iSESlargato‘g‘rikeladi. Jamimavjudelektrstansiyalarningloyihaviyquvvati 1710 mVt (IES – 10756 yokiSESlargaqaragandadeyarli 6 martaziyod).
2-jadval
Asosiyissiqlikelektrstansiyalarihaqidaqisqachama’lumot

T/r	IESnomi	Ishgatushirilganyili	Energiyabloklarisoni	Loyixaviyquvvati, MVt	YOqilg‘ituri
1 2 3 4 5 6 7 8 9	Sirdaryo YangiAngren Toshkent Navoiy Angren Farg‘ona Muborak Taxiatosh Tolimarjon	1972 1985 1963 1961 1957 1956 1985 1961 2004	10 7 12 11 8 6 2 5 1	3000 2100 1920 1270 600 215 100 720 800	gaz, mazut gaz, ko‘mir gaz gaz ko‘mir mazut gaz gaz gaz

DastlabkiSESToshkentviloyatida 1926 yildaCHirchiqyaqinidaqurilgan. BugungikundaCHirchiq-Bo‘zsuvkaskadi 20 gayaqinelektrstansiyalarinibirlashtiradi. UshbuqatorelektrstansiyalarorasidaengyirigiCHorbog‘SES-dir. SHuningdek, Xo‘jakentSEShamanchakattaquvvatgaega. CHorbog‘SESboshelektrstansiyabo‘lib, uquyielektrstansiyalarningbarqarorishlashrejiminita’minlabturadi.

Metallurgiyamajmuasi. Ushbumajmuao‘ztarkibigaqoravaranglimetallurgiya, turlixilrudalarniqazibolish, ularniboyitishvabevositametaleritishkiradi.
O‘zbekistonsanoatishlabchiqarishidametallurgiyamajmuasi 13,7 foizmahsulotibilanishtiroketadi. Majmuatarkibidaesarangdormetallurgiyasanoatiningulushiyuqoribo‘lib, u 11,2 foizni (qorametallurgiya 2,1 %) tashkilqilganholda, buboradayoqilg‘isanoatidankeyingiikkinchio‘ringdaturadi.
So‘nggiyillardamajmuatezsur’atlardarivojlanibbormoqda.
QorametallurgiyasanoatiningasosiykorxonasiBekobodshahridagirespublikadayagonaO‘zbekmetallurgiyakombinatihisoblanadi. O‘ziningtexnologikjarayonigako‘rabuto‘liqshaklgaegabo‘lmaganmetallurgiyakombinatihisoblanadi. Sababi, buerdaasosiymetallurgiyasikliningdomnapechidacho‘yaneritishqismiyo‘q, metallomdanpo‘latvaprokatishlabchiqariladi.
KorxonaIkkinchijahonurushiyillaridaqurilgan. UningaynanBekobodshahridajoylashtirilishigaqatoromillarbilanbirga, shuningdek, shaharningqulaytransportgeografiko‘rni, qurilishvaelektrenergiyamanbainingborligita’siretgan. SHaharyaqinidaFarhodSES, uningo‘zidaesa 1914 yildaqurilganqadimgiXilkovosementzavodijoylashgan.
Agar 2004 yildabuerda 602,2 mingtonnapo‘lateritilganbo‘lsa, 2010yildau 731,4 mingtonnagaetdi. Tayyorprokatishlabchiqarishhamhuddishundaydarajadaortibborgan: 2004 yilda 550,7 mingt., 2010 yilda – 691,6 mingtonnayokibudavrda 125,6 foizgako‘paygan. Kombinatdapo‘lateritishhajminingortibborishi, engavvalo, elektrpechlariniishgatushirishbilanbog‘liqbo‘lgan. Hozirgivaqtdajamiolinadiganpo‘latning 85-86 foiziaynanshuelektrpechlarigato‘g‘rikeladi.
Mamlakatimizoltin, mis, uran, volframolishbo‘yichako‘zgako‘rinarlimavqegaega. Aynanularrespublikaeksportsalohiyatigahamo‘zhissalariniqo‘shishadi. BuxususdaavvalamborNavoiyvaOlmaliqtog‘metallurgiyakombinatlarinialohidata’kidlashjoiz. NavoiyTMKviloyatsanoatimahsulotiningasosiyqisminita’minlaydi.
OlmaliqTMKhamkattaishlabchqarishsalohiyatigaega. Buerdamis, oltinvaboshqametallarolinadi. UningnegizidaAngren-Olmaliqtog‘-konsanoatrayoniyokihududiymajmuasishakllangan.
RanglimetallurgiyasanoatininguchinchiyirikkorxonasiCHirchiqshahridagiO‘tgachidamlivaqiyineruvchimetallarkombinatisanaladi. UasosanJizzaxviloyatiningQo‘ytosh, SamarqandviloyatiningIngichkavolframkonlaridanxomashyooladi.
SHundayqilib, qoravaranglimetallurgiyaToshkentvaNavoiyviloyatlaridarivojlangan. Olmalik, Navoiy, CHirchiq, Marjonbuloq, Uchquloch, YAngiobod, Qiziltog‘, CHig‘iriqkabisanoatmarkazlarivapuntklarishakllangan. SHuningdek, ranglimetallurgiyasanoatigategishliayrimkichikkorxonalarboshqaviloyatlarda, jumladanNamangan (CHodak) hamdaBuxoro (Zafarobod) viloyatlaridahammavjud.
KelajakdaranglimetallurgiyasanoatiSamarqandvaSurxondaryoviloyatlaridahamrivojlanishimumkin. SamarqandviloyatidagiZarmitanoltinkoni, SurxondaryoningXonjizapolimetalkonlaribungaasosbo‘laoladi. 2004 yildanboshlabXonjizakoniOlmaliqTMKtasarrufigaberilgan.
Kimyovaneftkimyosanoati. Kimyovaneftkimyosanoatio‘znomigamosholdaikkiqismdan, ya’ninefthamdaneftkimyotarmoqlaridaniborat.
Busanoattarmog‘iboshqasanoatturlari, jumladan, rangdorvaqorametallurgiya, o‘rmon, yog‘ochvasellyuloza-qog‘oz, oziq-ovqatsanoatkorxonalaribilantexnologikbog‘liqholdarivojlanibboradi.
Ikkinchitomondan, kimyosanoatikorxonalarinihududiytashkiletishbirmunchacheklangan. Sababi, uekologikjihatdanancha “xavfli” bo‘lganligitufayli, bundaykorxonalarniistaganjoydaqurishmumkinemas. Neftkimyosisanoatiesa, odatda, neftniqaytaishlashmarkazlaridarivojlanadi. Neftniqaytaishlashzavodlariasosan 3 variantda: xomashyo, qulaytransportgeografiko‘rinvaiste’molomillarita’siridajoylashtiriladi.
Mustaqillikyillaridakimyovaneftkimyosanoatijadalrivojlanibbordi. Masalan, 1995-2015 yillarmobaynidarespublikajamisanoatmahsuloti 2,5 martako‘payganholda, mazkurtarmoqmahsuloti 3,6 barobaroshdi. Ayniqsakimyo-farmatsevtikavalak-bo‘yoqsanoatijadalrivojlandi. Kimyosanoatiningasosiymahsulotlarimineralo‘g‘itlar, oltingugurtkislotasi, kimyoviytolalar, polietilen, kalsiyvakaustiksoda, o‘simliknihimoyaqilishvositalarivaboshqalar. 2010 yilda 1450 mingtonnasun’iyammiak, 1200 mingt. mineralo‘g‘itlar, 1300 tonnaoltingugurtkislotasi, 20 mingt. kimyoviytolalar, 25 mingtkaustikva 100 mingtonnakalsiysoda, 6 mingtonnaharxilo‘simliknihimoyalashvositalari (2009 y.-4.1 mingt.) ishlabchiqarilgan. Engso‘nggiyillardasun’iyammiak, mineralo‘g‘itlarva, oltingugurtkislotasiniishlabchiqarisho‘sibbormoqda. Qoraqalpog‘istonRespublikasiningQo‘ng‘irotshahriyaqinidayirikzamonaviykimyozavodiningqurilishi (mahalliytuzkonlariasosida) kalsiysodasinikattamiqdordaishlabchiqarishgaolibkeldi. Ushbuzavodnegizidakimyogarlarshahrchasi – Elobodbarpoetildi. YAqinkelajakdaUstyurtdaSHo‘rtangaz-kimyomajmuasigao‘xshashyangimajmuaishgatushiriladi.
Ma’lumki, respublikamizdahozirgikunda 3 taneftniqaytaishlashzavodibor. Ularningbirinchi XIX asroxiridaFarg‘onavodiysineftzahiralariasosidaOltiariq (Vannov, Hamza) zavodi, sobiqIttifoqdavridaFarg‘ona (Qirguli) vamustaqillikyillaridaBuxoro (Qorovulbozor) zavodlaribarpoetilgan. HozirgivaqtdayirikQorovulbozorzavodiningbirinchinavbatiishlabturibdi, uqo‘shniQashqadaryoviloyatiningKo‘kdumaloqneftkoniasosidaishlaydi.
Oltingugurtkislotasikimyosanoatiningo‘zigaxos “noni” hisoblanadi, chunkiuturliishlabchiqarishvositasisifatidaxizmatqiladi. Respublikamizdaishlabchiqariladiganoltingugurtkislotasining 70 foizigayaqiniToshkentviloyatiga, qolganqismiNavoiyviloyatigato‘g‘rikeladi. UningasosiymarkazlariOlmaliqvaNavoiyshaharlarisanaladi.
Mineralo‘g‘itlarazot (selitra), fosforvaomuxtao‘g‘itlar (ammafos) turlaridaniborat. Jamiishlabchiqarilgan 1,3 mln. tonnadanortiqo‘g‘itlarning 80-85 foiziniazoto‘g‘ititashkilqiladi. Qolganqismifosforo‘g‘itlargato‘g‘rikeladi.
Mineralo‘g‘itlarToshkent, Navoiy, Farg‘onavaSamarqandviloyatlarikorxonalaridaishlabchiqariladi.
AsosiysanoatmarkazlariNavoiy, Farg‘ona, CHirchiq, Olmaliq, Qo‘qonvaSamarqandshaharlari. Navoiy, Farg‘onavaCHirchiqdaazot, Qo‘qonvaSamarqanddaesafosforo‘g‘itlariishlabchiqariladi. Avvallarisuperfosfatqo‘shniQozog‘istonRespublikasiJanbulviloyatiningQoratovfosfortikonlariasosidaishlaredi. Hozirgikundaesaularnimahalliy, ya’niNavoiyviloyatidatopilganyirikfosforitkonita’minlamoqda.
YaqingachaO‘zbekistondakaliyo‘g‘itiishlabchiqarilmasedi. Buo‘g‘itturi, boshqao‘g‘itlar, xususanazoto‘g‘itigaqaragandayuqoridarajadaxomashyotalabhisoblanadi. HozirgivaqtdaToshguzar-Boysun-Qumqo‘rg‘ontemiryo‘liniqurishmunosabatibilanQashqadaryoviloyatiningDehqonobodtumanidayirikkaliyzavodibarpoetildi. Umahalliytuzkonlariasosidaishlaydi. Natijada, Qashqadaryoningrespublikagazvaneftkimyosanoatidatutgano‘rniyanadamustahkamlanadi. BuerdaMuborak, SHo‘rtangaz-kimyomajmualarimavjud.
Lak-bo‘yoqsanoatiToshkentda, formatsevtikaToshkentshahrivaSurxondaryoviloyatidarivojlangan. TurlixilgerbitsidlarNavoiyelektrkimyokombinatida, rezinabuyumlariAngrenvaPopdaishlabchiqariladi.
Mashinasozlikvametalniqaytaishlashsanoati.Mashinasozlikvametalniqaytaishlashog‘irsanoat, ya’niishlabchiqaruvchivositalarniishlabchiqaruvchisanoattarmoqlaridanbiribo‘lib, umuhimo‘zigaxosxususiyatlargaega. Engavvalouningtarkibijudamurakkab; ushbusanoattarmog‘imaydamixyokiignadantortibmuzyorarulkankemalar, samolyot, kosmikraketalargachabo‘lganmahsulotlarnio‘zichigaoladi. CHunki, bundaymahsulotlarningasosiyxomashyosibitta, ya’nimetalhisoblanadi.
Mashinasozlikvametalniqaytaishlashsanoatio‘ziningichkituzilishiniturlitumanligibilanboshqasanoattarmoqlaridankeskinfarqqiladi. Jumladan, utransport, traktorvaqishloqxo‘jaligimashinasozligi, elektrotexnika, stanoksozlikvaasbobsozlik, priborsozlikkabiyiriktarmoqlardantashkiltopgan. Ular, o‘znavbatida, yanadakichikroq, torixtisoslashgan “tarmoqchalardan” iborat. Masalan, transportmashinasozligisamolyotsozlik, avtomobilsozlik, kemasozlik, vagonsozlikvaboshqaturlarni, avtomobilsozlikningo‘ziesaengilvayukmashinalariniishlabchiqarishdantashkiltopgan.
O‘zbekistondadastlabkimashinasozlikkorxonalarioddiyko‘rinishdabo‘lib, ularqishloqxo‘jaligiuchunharxilvositalarishlabchiqargan, ko‘proqta’mirlashbilanshug‘ullangan. YirikmashinasozlikzavodlariesaasosanIkkinchijahonurushiyillaridasobiqIttifoqningg‘arbiyrayonlaridanko‘chiribkelishtufaylivujudgakelgan. Bundaykorxonalarningasbob-uskunalarinisbatanqulaytransportgeografiko‘ringaegabo‘lganmarkazlardayig‘ilgan (Toshkent, Samarqand, CHirchiqvab.).
Hozirgivaqtdamashinasozlikvametalniqaytaishlashsanoatijamirespublikasanoatmahsulotining 16,2 foiziniberadivaububoradayoqilg‘isanoatidankeyingiikkinchio‘rindaturadi. Mazkursanoattarmog‘idamamlakatsanoatidabandbo‘lganishchixodimlarning 15,0 foizixizmatqiladi, uningsanoatiishlabchiqarishfondlaridagiulushiesa 11,0 foizgateng.
AynivaqtdamustaqilO‘zbekistondayangi, zamonaviymashinasozlikkorxonalaribarpoetildi. Masalan, 1996 yildaAndijonviloyatiningAsakashahridayirikavtokorxonaningishgatushirilishiolamshumulahamiyatgaegabo‘ldivabukorxonarespublikamiznijahonning 30 gayaqinavtomobilsozlikrivojlangandavlatlarqatoridanmunosibo‘ringaegabo‘lishigaxizmatqildi.
So‘nggiyillardamamlakatimizdaavtobusvayukmashinalariniishlabchiqarishhamyo‘lgaqo‘yilgan. Dastlabbukorxona (Samarqandsh.) Turkiyafirmalaribilanbirgaishlaganbo‘lsa, so‘nggiyillardauYAponiyadavlatibilanhamkorlikqilmoqda.
Mamlakatimizdayiliga 235 mingdonaavtomobillar, shujumladan 1550 taavtobus, yukmashinalari, 2,8 mingtatraktor, 2478 donatraktorpritseplari, 18,9 mingdonasovutgichvamuzlatgichlar, shuningdek, turlixilkabel, transformator, ko‘targichlar, kultivatorvaboshqako‘plabmahsulotlariishlabchiqarilgan.
Mashinasozlikvametalniqaytaishlashsanoatininggeografiyasirespublikamizdaunchakengemas. UningasosiymarkaziToshkent(stanoksozlikvaasbobsozlik, traktorvaqishloqxo‘jalikmashinasozligi, elektrotexnikavab.), Samarqand (avtobuslar, yukmashinalari, sovutgichvaboshqamahsulotlarishlabchiqarish), Asaka (avtomobilsozlik), CHirchiq (qishloqxo‘jaligimashinasozligi, transformatorlarishlabchiqarish) hisoblanadi. Ushbusanoatningayrimkorxonalari, shuningdek, Namangan, Farg‘ona, Qo‘qon, Andijon, Urganch, Kattaqo‘rg‘onkabishaharlardahammavjud. Bukorxonalargazapparaturalari, paxtatozalashzavodlariuchunuskunalar, to‘qimachilikmashinalarikabimahsulotlarniishlabchiqaradi.
Og‘irsanoatningboshqatarmoqlari. YUqoridako‘rilgansanoattarmoqlaridantashqariog‘irsanoattarkibiga, shuningdek, o‘rmon, yog‘ochniqaytaishlashvasellyuloza-qog‘ozhamdaqurilishmateriallarisanoatihamkiradi.
O‘rmon, yog‘ochniqaytaishlashvasellyuloza-qog‘ozsanoati, odatda, turlivariantdajoylashtiriladi. Masalan, uxomashyo, ya’nio‘rmonzahiralarigaegabo‘lgan, yog‘ochnioqizuvchidaryolarbilantemiryo‘llarkesishganjoylardayokibevositaiste’molrayonlaridatashkiletiladi.
Respublikamizdasanoatahamiyatigaegabo‘lgano‘rmonresurslarimavjudemas. Binobarin, ushbusanoattarmog‘iasosanchetdankeltirilganyog‘ochvaboshqayarimmahsulotlarnegizidatashkiletilgan.
Mebel, karton, qog‘ozvaboshqayog‘ochdanolinganmahsulotlarishlabchiqaradi. Yiligao‘rtacha 4,5 mingtonnagayaqinqog‘oz, 15 mingtonnaatrofidakartonmahsulotlariolingan. KartonningasosiyqismiToshkentshahrihamdaToshkentviloyativaNamanganviloyatlaridaishlabchiqariladi.
Qurilishmateriallarisanoatiog‘irva, umumansanoatmajmuasiningo‘zigaxostarmog‘ihisoblanadi. Busanoatturiyangio‘zlashtirilayotganhududlargabirinchilarqatoridakiribkeladivainvestitsiyalarbilanbevositabog‘liqbo‘ladi.
Qurilishmateriallarisanoatiningasosiy “noni”, xomashyosi – sementniishlabchiqarishmuayyanxarajatlarnitalabqiladi. CHunonchi, uninguchunengavvaloqizilranglimergeli, uchlamchidavryotqiziqlari, oxaktoshkerakbo‘ladi. Bundayxususiyatsementsanoatigeografiyasininguncharivojlanmaganligigaolibkeladi. Sementishlabchiqarishinimetallurgiyakombinatlari, alyuminiy (glinozem) zavodlariqoshidayokiyaqinida, ularningchiqindilariasosidahamrivojlantirishmumkin.
Mamlakatimizdaso‘nggiyillardaqurilishmateriallarisanoatiningrivojlanmoqda. O‘zbekistondajami 2 mingdanziyodroqqurilishmaterillarisanoatikorxonalarifaoliyatko‘rsatgan. Ushbusanoatrespublikayalpisanoatmahsulotining 5 foizinita’minlaydi, undajamisanoatishchi-xodimlarining 8 foiziband, ishlabchiqarishningasosiyfondlarihissasiesa 6 %.
Qurilishmateriallariningturiko‘p, ularninggeografiyasihamkeng. Tabiiyki, g‘isht, shlakoblok, betonkabidevorbopmahsulotlarniishlabchiqarishaksariyatshaharvatumanlardatashkilqilingan.
Respublikamizdayiliga 7500 mingt. sement, 950 mingkubmetratrofidatemir-betonqurilmalari (konstruksiyalari), 8000 mingkubmetrdanortiqroqoyna, 10500 mingkv. myumshoqtomyopgichmateriallarivaizolishlabchiqarilgan. Devorbopmateriallaresa 90 mln. shartlig‘ishtdonalarinitashkiletadi. SementsanoatiasosanNavoiy, ToshkentvaFarg‘onaviloyatlaridarivojlangan. BirginaNavoiysementzavodimamlakatimizning 2/5 qismsementiniberadi; deyarlishunchamahsulotToshkentviloyatiningOhangaron, Bekobod, Angrenshaharlaridaishlabchiqariladi (ularningengyirigiOhangaronkombinatihisoblanadi).QolganqismiFarg‘onaviloyatiga (Quvasoy) to‘g‘rikeladi. HozirgivaqtdaSurxondaryoviloyatiningSHerobod, Qoraqalpog‘istonRespublikasiningQorao‘zaktumanidasementzavodibarpoetilmoqda.
Engilsanoat. Sanoattarmoqlariorasidaengqadimgilaridanbiriengilsanoatdir. Hozirgizamonsanoatishlabchiqarishiningnegizinihamaynanshutarmoqtashkilqiladi. Dastlabmanufakturashaklidaamalgaoshirilib, so‘ngrauyiriksanoatindustriyasigaasossolgan, sanoatinqilobigaturtkibo‘lgan.
Engilsanoatxalqiste’molmollariniishlabchiqaruvchiasosiysanoattarmog‘idir.
Engilsanoattarmoqlarikamkapitalmablag‘, ammoko‘pishchikuchinitalabqiladi.
Engilsanoatningyuqoridagixususiyatlariuninghududiytashkiletishjihatlarinibelgilabberadi. Mazkursanoattarmog‘ikorxonalarinijoylashatirishgaquyidigaomillaro‘zta’siriko‘rsatadi:

• 
  xomashyoomili;
  
• 
  iste’molomili;
  
• 
  mehnatresurslariomili.
  

Engilsanoato‘ztarkibigato‘qimachilik, tikuv, trikotaj, poyafzalkabitarmoqlarnioladi. To‘qimachilikengilsanoatningasosinitashkilqiladi. O‘zbekistondato‘qimachiliksanoatiningrivojlanishiuzoqtarixgaega.
Hozirgivaqtdaengilsanoatrespublikasanoatiishlabchiqarishfondlarining 9, yalpimahsulotining 15 foizinitashkilqiladi. Mahsulothajmigako‘ra, yoqilg‘i, metallurgiyavamashinasozlikdankeyingi4-chio‘rindaturadi. Engilsanoatningo‘rniayniqsasanoatdabandbo‘lganishchi-xodimlarsonibo‘yichakatta – 21 % (birinchio‘rinda).
Mamlakatimizda 3000 gayaqinengilsanoatkorxonalari, shujumladan 1560 tatikuvva 1300 tato‘qimachilikkorxonalarimavjudbo‘lib, ularningbarchasida 170 mingkishiatrofidaaholibandbo‘lgan; nodavlatsektoriningulushi 99,4 %.
Paxtatozalashzavodlarirespublikamizhududida XIX asrning 2-chiyarmidabarpoetilaboshlagan. Masalan, Kattaqo‘rg‘onpaxtatozalashzavodi XIX asrning 70- yillaridaishgatushirilgan. BuvaboshqakorxonalarRossiyato‘qimachiliksanoatigaxomashyo (paxtatolasi) etkazibberibturgan. Aynanshumaqsaddadastlabkitemiryo‘llarhamqurilgan. Hozirgikundapaxtatolasirespublikamiztashqiiqtisodiyaloqalaridamuhimo‘ringaega; uharyilivalyutatushumining 13-18 foizinita’minlabturadi.
Yirikto‘qimachilikkorxonalarisobiqIttifoqdavridabarpoetildi. CHunonchi, Farg‘onato‘qimachilikkombinati 1927 ilda, Toshkentto‘qimachilikkombinatio‘tganasrning 40-nchiyillaridaishgatushirildi. 1970-1980-yillardaAndijon, Nukus, Buxoroto‘qimachilikkombinatlarivaularningfiliallaritashkiletilgan. Biroq, bukorxonalarningbarchasidaetishtirilganpaxtatolasiningbor-yo‘g‘i 9 foiziqaytaishlangan, xolos, qolganasosiyqismiesarespublikadanchetgachiqarilgan.
O‘zbekistonmustaqillikkaerishgachengil, shujumladanto‘qimachiliksanoatidahamkattao‘zgarishlaryuzberdi. “O‘zbekengilsanoat” Davlataksionerlikkompaniyasi, 80 danortiqqo‘shmakorxonalarishlabturibdi. Bukorxonalarasosanchetelkompaniyalaribilanbirgalikda (JanubiyKoreya, Turkiya, AQSH, SHvetsariyavab.) qurilgan. Hozirgikelibmahalliypaxtatolasiningtaxminan 40 foizirespublikaningo‘zidaqaytaishlanadi.
2016 yildaishlabchiqilganjamipaxtatolasi 1100mingtonnagateng.
O‘zbekistondayillardavomidato‘qimachilik-industrialenergiyaishlabchiqarishsiklishakllangan. Uo‘ztarkibigapaxtavapillaxomashyosiniqaytaishlash, ipvaipakgazlamaishlabchiqarishvauningasosidatikuvhamdatrikotajkorxonalarinioladi. Busikl, shuningdek, buyoq, par (bug‘) vato‘qimachilikmashinalariniishlabchiqarishbilanhambog‘liq.
Huddishundayholatipgazlamakombinatlaridahamyuzagakeldi, qadimgimashhuratlas, xonatlaslar (Marg‘ilon, Namanganshaharlarida) ishlabchiqarishdeyarlito‘xtabqoldi; Farg‘ona, Andijonto‘qimachilikkombinatlaridahammahsulotishlabchiqarishkeskinqisqardi, Buxorodato‘qimachilikkombinatifaoliyatiesato‘liqto‘xtatildi. Buningevazigaqator, zamonaviytexnologiyalarbilanjihozlangan, ixtisoslashgankichik, jumladan, qo‘shmakorxonalarbarpoetildi.
Qo‘shmakorxonalargeografiyasikeng; ularBo‘ston, Gurlan, Bog‘ot, Urganch, Jomboy, Jarqo‘rg‘on, SHaxrisabz, Olot, Qorako‘l, Kosonsoy, Pop, Namangan, To‘ytepa, SHaxrixon, Konimexvaboshqashaharlardatashkiletilgan. TikuvvatrikotajfabrikalariToshkent, Samarqand, Farg‘ona, Namangan, Andijon, Qo‘qon, CHirchiqkabishaharlardajoylashgan. Poyafzalishlabchiqaruvchikorxonalarhamaksariyatkattavayirikshaharlardamavjud.
1995-2015 yillarmobaynidaengilsanoatmahsulotininghajmi 2,5 martako‘paydi. BundatikuvchiliknisbatanjadalroqrivojlanibbormoqdaSo‘nggiyillardagazlama, poyafzalishlabchiqarishhamrivojlanmoqda.
Oziq-ovqat, un-yormavakombikormsanoati. Oziqovqatsanoatihamxalqiste’molmollariniishlabchiqaruvchiasosiytarmoqlardanhisoblanadi. Uninghissasi, vino-aroqmahsulotlaribilanbirgajamixalqiste’molmollaritarkibida 38-40 foizgateng.
Oziq-ovqatsanoatiningjoylanishinixomashyoomilihambelgilabberadi. Xomashyosifatidaturlixilqishloqxo‘jaligimahsulotlari, masalan, paxtachigiti, bug‘doyvaboshqag‘allaekinlari, mevavauzum, chorvamahsulotlarikabilarxizmatqiladi. Buvaboshqaqishloqxo‘jaligimahsulotlariniqaytaishlashasosidaagrosanoatmajmuasishakllanadi. HozirgivaqtdaO‘zbekistonsanoatiyalpimahsulotining 12,6 foizioziq-ovqattarmog‘igato‘g‘rikeladi (2015 y.).
Oziq-ovqatsanoatiningmahsulotlarixilma-xil: unvaunmahsulotlari, vino, aroq, pivo, alkogolsizichimliklar, o‘simlikvahayvonyog‘i, go‘sht, sut, kolbasa, sigaretvah.k.
2016 yilyakunlarigako‘ramamlakatimizda 500 mln. shartlibankameva-sabzavotkonservalari, 280 mingt. shakar, 350 mingt. o‘simlikyog‘i, 25 mingt. makaronmahsulotlari, 1350 mingt. un, 9,8 mlndalaroqvaaroq-likyormahsulotlari, 2,4 mln. dalvino, 35 mln. dalpivo, 27 mlndalspirtsizichimliklar, shuningdek, ko‘pmiqdordamineralsuvlar, papirosvasigaretalarishlabchiqarilgan.
Un-yormavaomuxtaemsanoatirespublikasanoatiyalpimahsulotini 2,8 foiziniberadi. Ushbusanoattarmog‘iaholivachorvachilikehtiyojlariniqondirishuchunxizmatqiladi.
O‘simlikyog‘iishlabchiqaruvchiyirikkorxonalarToshkent, Farg‘ona, YAngiyo‘l, Guliston, Koson, Xo‘jayli, Andijon, Namangan, Kattaqo‘rg‘on, Uchqo‘rg‘onvaboshqaqatorshaharlardamavjud. Ularningjoylashuvipaxtaqaytaishlashzavodlaribilanhambog‘liq. Paxtaetishtirish, uniqaytaishlash, paxtachigitdanyog‘olishkorxonalaribirgalikdaagrosanoathududiyishlabchiqarishmajmualarinitashkilqiladi.
Go‘shtkombinatlari, kolbasaishlabchiqarish, sutvasutmahsulotlarinioluvchisanoatkorxonalario‘rtavakattashaharlardajoylashgan. UnkombinatlariToshkent, Ohangaron, donmahsulotlariniishlabchiqaruvchikorxonalarJomboy, Xonqa, SHo‘rchi, YAngierkabiqatorkichikshaharvashaharchalardaqurilgan. O‘zbek-Britaniyaqo‘shmakorxonasiUrguttumanidaetishtiralidagntamakiniqaytaishlashasosidasigaretishlabchiqaradi; korxonaToshkentshahridajoylashgan.