Zbekiston respublikasi

3-mavzu: O‘zbekistonaholisivamehnatresurslari(2 soat).
R e j a:
1. O‘zbekistonaholisivauninghududlarbo‘yichajoylashishi.
2. Aholiningtabiiyko‘payishivatashqimegratsiyasi.
3. Aholiningmilliytarkibi.
4. Mehnatresurslar.
1. O‘zbekistonaholisivauninghududlarbo‘yichajoylashishi.
Tayanchso‘zlar: aholi, tabiiyko‘payish, milliytarkib, demografikholat, migratsiya, emmigratsiya, zichlik, urbanizatsiya, geodemografikto‘lqinlar, agroshaharlar, intensiv, tug‘ilishkoeffitsienti, mehnatresurslari, demografikyuk.
O‘zbekistonRespublikasiaholisi 33 mln. kishi (1.08.2018y.).
AmerikalikmashhurolimU.Ayzardfikricha, uyokibuhududningxo‘jaligimurakkabjumboqbo‘lib, uniechishniaynanaholibo‘g‘inidanboshlamoqkerak. Darhaqiqat, aholimurakkabijtimoiy-iqtisodiytushunchadir, ubilanishlabchiqarish “boshdanoyoq”, chambarchambog‘liq. CHunki, mehnatresurslarisizishlabchiqarishbo‘lmaydi, ishlabchiqarishesaaholiuchunkerak; moddiyvama’naviyboyliklarniyaratuvchisiham, ularniiste’molchisihamaynananashuaholi, ya’nikishilarningma’lumhududdagibirligidir.
Aholiniiqtisodiyvaijtimoiygeografiyafanidao‘rganishdauninguchasosiyxususiyatie’tiborgaolinishizarur:

• 
  aholi – ishlabchiqaruvchikuch (aholiningiqtisodiyfunksiyasi);
  
• 
  aholi – asosiyiste’molchi (ijtimoiy, sotsialfunksiyasi);
  
• 
  aholiningo‘z-o‘zinitakrorbarpoqilishi (demografikjihati).
  

Albatta, ushbufannuqtainazaridanengavvaloaholiningbirinchivaikkinchixususiyatlarimuhimahamiyatkasbetadi, chunkiularaholiniijtimoiy-iqtisodiykategoriyaekanliginio‘zidauyg‘unlashtiradi. Qolaversaan’anaviyiqtisodiygeografiyafaniningevolyusiontarzda “iqtisodiyvaijtimoiygeografiya” maqominirasmiyolishihamaynanInsonomili, aholivauningijtimoiyrivojlanishininghududiyjihatlarinitadqiqqilishnatijasidankelibchiqqan. Aholininguchinchixususiyati, ya’niuningtakrorbarpobo‘lishiesabevositademografiyafaniningtadqiqotob’ektibo‘lib, ushbujarayonnninghududiytafovutlarinio‘rganishdemogeografiyayokigeodemografiyayo‘nalishigamostushadi.
O‘zbekistonRespublikasiaholisonibo‘yichadunyomiqyosidao‘rtachademografiksalohiyatgaegabo‘lgandavlathisoblanadi. Uningaholisi, 1oktyabr 2018 yilma’lumotlarigabinoan 33 mil. kishidanziyodrog‘nitashkiletadi. Buborada, uMDHmamlakatlariorasidaRossiyavaUkrainadankeyingiuchinchivaMarkaziyOsiyodavlatlariorasidaesabirinchio‘rinniegallaydi.
Mamlakatimizningdemografiktarixiuningaholisiniturlidavrlardaharxilsur’atlardao‘sibborganligibilantavsiflanadi. Masalan, 1897 yildao‘tkazilganUmumrossiyaaholiro‘yhatima’lumotlaribo‘yichahozirgiO‘zbekistonhududida 3948 mingkishiistiqomatqilgan. 1913 yilgakelib, ya’ni 15 yildanso‘ngburaqam 4331 minggaetgan. 1926 yilaholiro‘yhainatijalariesabuerda 4629 mingkishiniqaydetganvao‘tgandavrmobaynidaaholisoniyiligao‘rtacha 2,1 mingkishidanortibborgan.
Keyingidavrlardarespublikaaholisoniningo‘sishigasobiqIttifoqdayuzbergansiyosiyvaiqtisodiyvoqealarjiddiyta’sirko‘rsatgan. Jumladan, Ikkinchijahonurushiarafasida (1939 y.). O‘zbekistonaholisi 6347 mingkishinitashkiletganholda, u 20 yildanso‘ng, ya’ni 1959 yilda 8119 mingkishidaniboratbo‘lgan. Budavroralig‘idaumumiyko‘payish 1772 mingkishi, o‘rtachayillikko‘payishesa 88,6 mingkishigatengbo‘lgan. Ushbuqiyosiyraqamlarrespublikaaholisonio‘sishiningbirmunchajadallashganidandalolatberadi (nisbiyko‘rsatkichlardayilliko‘rtachako‘payish 1,25 %). Tabiiyki, urushjarayonidafrontvafrontorqasidaaholio‘limiko‘pbo‘lmagandarespublikaaholisibundanhamtezroqo‘sibborganbo‘laredi.
Navbatdagiikkiaholiro‘yhatioralig‘ida (1970-1979 yy.) O‘zbekistonaholisi 11774 mingkishidan 15389 mingkishigaetgan; mutloqko‘payish 3615 ming, o‘rtachabiryillikko‘payish 402 ming, nisbiyo‘sish 130,7 %, o‘rtachayillikko‘payishesa 3,00 foizgabarobarbo‘lgan. SHuo‘rindata’kidlashlozimki, O‘zbekistonaholisiningengtez (intensiv) ortibborishiaynanshudavrdaqaydetiladi.
SobiqIttifoqdao‘tkazilganso‘nggiaholiro‘yhati (1989 y.) O‘zbekistonhududida 19.780 mingkishiniko‘rsatgan. 1979-1989 yillarmobaynidarespublikaaholisi 4391 mingkishigaortganvayilliko‘rtachako‘payish 2,55 foiznitashkilqilgan. Buesaoldingidavrgaqaraganda 0,45 foizgakamdemakdir.
O‘zbekistondademografikjarayonlarningrivojlanishiyokio‘zgaribborishikeyingiyillardaikkiasosiysiyosiy-iqtisodiyomillartufaliyuzbergan. Buhambo‘lsaO‘zbekistonRespublikasining 1991 yildasiyosiymustaqillikkaerishishivauningmilliyiqtisodiyotinibosqichma-bosqichbozormunosabatlarigao‘tishidir.
1989-2000 yillardamamlakataholisi 123,8 foizgao‘sgan, biryillikko‘payishpasayibborishjarayonidadavometib, 1,95 foizgabarobarbo‘lgan. SHudavrdademografikrivojlanishbo‘yicharespublikamizningjanubiymintaqalari – SurxondaryovaQashqadaryoviloyatlariyetakchilikqilgan. Ulardaumumiyo‘sish, mosravishda, 139, 2 va 136,0 foizbo‘lgan. Ushbuhududlardaaholisoniningtezko‘payibborishi (boshqaviloyatlargaqaraganda) keyingiyillardahamdavometib, mamlakataholisihududiytarkibidauningjanubiyyo‘nalishdabirmuncha “surilishiga” olibkelgan.
Ko‘rilayotgandavrdaNamangan, Andijon , Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryoviloyatlaridahamaholisoniningo‘sibborishirespublikao‘rtachako‘rsatkichlaridanyuqoriroqdarajadakechgan. AynivaqtdaNavoiy, SirdaryovaToshkentviloyatlaridabuko‘rsatkichpastroqbo‘lgan; poytaxt – Toshkentshahridaesao‘sishjudasustbo‘lib, buerdabiryillikko‘payishatigi 0,10 foizgatengbo‘lgan, xolos.
2001-2015 yillardavomidarespublikaaholio‘sishsur’atiningpasayishiyanadaintensivlashgan. Ba’ziyillardabiryillikko‘payishhatto 1,10-1,15 foizgahamtushibqolgan, engso‘nggiyillardaesabuko‘rsatkichbirmunchako‘tarilib, 1,40-1,50 foizgaetgan. Biroq, shungaqaramasdanumumiyxulosaqilishmumkinki, respublikamizaholisiningko‘payishsur’atio‘tganasrning 70 yilllarigaqaraganda 2,0-2,2 martaqisqargan.
1-jadvalma’lumotlaritahlilishuniko‘rsatdiki, 2001-2016 yillardaaholisonimutloqo‘sishdadavometganbo‘lsada, uningsur’atlariyanadapasayibborgan. SHuo‘rindata’kidlashlozimki, bundayjarayonbutunjahonaholisidahamkuzatilmoqda; qatorYevropamamlakatlariesaaholisoniningqisqarishi, ya’nidepopulyasiyajarayoniniboshdankechirmoqda. BundayvaziyatMDHmamlakatlaridaham, xususanRossiya, BelarusvaUkrainadakeskintusolgan. Tahlillarko‘rsatishicha, o‘zigaxos “geodemografikto‘lqinlar” hattoqo‘shniQozog‘istonRespublikasiningdeyarlibarchaviloyatlaridahamkuzatilmoqdavabumamlakatdaasosanuningO‘zbekistongatutashhududlari, ya’niJanubiyQozog‘istondaaholisoninimutloqko‘payishiyokiuningturg‘unlashuvikuzatilmoqda, xolos.
Respublikamizdahambundaygeodemografikto‘lqinlarkuzatiladi. Buerdaaholisonio‘sishsur’atiningpasayishiavvaloToshkentshahrivaToshkentviloyatidaqaydetilib, mamlakatningboshqahududlaridabujarayonningasta-sekinso‘nibborishiyokitezliginingqisqarishiqaydetiladi. Boshqachaqilibaytganda, O‘zbekistondagiyangidemografiko‘zgarishlar (tug‘ilishvatabiiyko‘payishningpasayibborishi)markazdaboshlanib, ma’lumvaqtdavomidaubosqichma-bosqichboshqaviloyatlargatarqaladi; Toshkentshahrivapoytaxtviloyatidakuzatilganvaziyatrespublikaningjanubiyviloyatlari – SurxondaryovaQashqadaryodabirmunchavaqto‘tgandanso‘ngkuzatiladiyokitakrorlanadi. Qaydetishjoizki, buikki “demografikqutb” o‘rtasidajarayono‘zgarishiningtezlikmuddatitoboraqisqaribbormoqda.
Aholisalmog‘iko‘raSamarqand (3,7 mil.) viloyatibirinchi, Farg‘ona(3.6 mil.) viloyati – ikkinchi, Qashqadaryo (3.1 mil.) viloyatiuchinchi, Andijon (3 mil.) viloyatito‘rtinchio‘rindaturadi. DemografiksalohiyatningengpastmiqdoriNavoiy (950 ming) vaSirdaryo (803 ming) viloyatlarida (1-jadvalgaqarang) kuzatiladi. Umumanolganda, respublikaning 5 taviloyatiga (Samarqand, Farg‘ona, Toshkent, QashqadaryovaAndijon) jamiaholiningdeyarli 40 foizito‘g‘rikeladi.
So‘ngiyillardamobaynidaQoraqalpog‘istonRespublikasi (1,7 mil.) hamdaBuxoro (1,8 mil.), Sirdaryo, Toshkent (2,8 mil.) viloyativaToshkent 2,4 mil.) shahriaholisiningo‘sishimamlakato‘rtachadarajasidanpastbo‘lganvaularningjamirespublikaaholisidanulushiqisqargan. Aholiningnisbatanjadalo‘sishiQashqadaryo, Surxondaryo (2,4 mil.), Samarqandkabiviloyatlardakuzatiladi. Natijada, buhududlarningdemografiksalohiyatiyanadako‘tarilgan.
Respublikahududiningtabiiysharoiti, ijtimoiy-iqtisodiyrivojlanishimkoniyatlariningturli-tumanligiaholijoylashuvigahamta’sirqiladi. Mamlakatbo‘yichaaholijoylashuviningo‘rtachazichligi 1 km²va72kishidaniboratbo‘lganholda, uNavoiyviloyatidagi 7,9 kishidanAndijonviloyatida 631,6 kishigafarqqiladi. Buboradagiichkitafovutyokigeografikkoeffitsient 79,9 martagateng.
Tarixanaholimamlakatimizningsug‘oriladiganvohavavodiylaridazichjoylashgan. CHunonchi, buko‘rsatkichFarg‘ona, Namangan, Xorazmviloyatlaridahamanchayuqori. Qoraqalpog‘istonRespublikasihamdaNavoiyviloyatiO‘zbekistonhududining 61,9 foizinitashkilqilsada, buerdamamlakataholisiningatigi 8,9 foiziyashaydi; shubois, aynananashuikkima’muriybirlikrespublikaaholisijoylashuviningo‘rtachako‘rsatkichigajiddiyta’sirko‘rsatadi.
1-jadval
O‘zbekistonRespublikasiaholisininghududiytarkibidagio‘zgarishlar

Hududlar	2001		2015		2001-2015yillar		Zichlik, 1 kv.km. gakishi 2015 y.
	Ming kishi	foizda	Ming kishi	foizda	o‘sish %	o‘rtachako‘payish, %
Qoraqalpog‘istonRespublikasi	1527,0	6,1	1693,6	5,7	110,9	0,95	10,2
viloyatlar:
Andijon	2216,5	8,9	2714,2	9,2	122,4	1,85	631,2
Buxoro	1437,7	5,8	1707,6	5,8	119,5	1,65	42,4
Jizzax	991,5	4,1	1186,1	4,0	119,6	1,65	55,9
Navoiy	791,1	3,2	881,7	3,0	111,4	1,00	7,9
Namangan	1953,2	7,9	2420,4	8,2	123,9	1,95	327,1
Samarqand	2710,0	10,9	3327,2	11,3	122,8	1,90	198,0
Sirdaryo	649,9	2,6	739,3	2,5	113,8	1,15	171,9
Surxondaryo	1770,4	7,1	2219,6	7,5	125,4	2,10	110,4
Toshkent	2370,2	9,6	2670,7	9,0	112,7	1,10	174,5
Farg‘ona	2697,5	10,9	3281,3	11,1	121,6	1,80	482,5
Xorazm	1347,7	5,4	1629,2	5,5	120,9	1,75	267,1
Qashqadaryo	2212,5	8,9	2777,8	9,4	125,5	2,10	97,1
Toshkentsh.	2137,9	8,6	2310,4	7,8	108,4	0,70	7701,3
JamiO‘zbekistonRespublikasi	24813,1	100,0	29559,1	100,0	119,1	1,60	65,8

BuxorovaJizzaxviloyatlaridahamaholizichligiunchayuqoriemas, SurxondaryovaQashqadaryodaesauo‘rtachako‘rsatkichdanbirmunchayuqori. Biroqshungaqaramasdan, hattobuhududlarninghamichki, qadimdansug‘orildaiganrayonlarida (masalan, Vobkent, Shofirkon, G‘ijduvon, Shahrisabz, Kitob, Qarshi, Yakkabog‘tumanlarida) aholianchazichjoylashgan. Umumiytarzdarespublikaaholijoylashuviko‘pjihatdangidrografikshahobchalar-sug‘oriladigandaryovairrigatsiyainshootlaribilanbelgilanadi. Shubilanbirga, yirikshaharlar, ayniqsaToshkentaglomeratsiyasidoirasidagiqishloqtumanlaridahamaholijoylashuvijudazich (1 km²ga 700-750 kishinitashkiletadi).
2017 yilma’lumotlarigabinoanO‘zbekistonRespublikasining 50,6 foizaholisishaharjoylarigato‘g‘rikeladi. Mutloqraqamdau 16.060 mingkishi. Shaharaholisiningoldingiyillardagimiqdoriquyidagichabo‘lgan (mingkishihisobida): 1926 y. -1002; 1939 y. – 1470; 1959 y. – 2729; 1970 y.-4327; 1979 y. – 6348, 1989 y. – 8059 va 2000 yilda 9166 mingkishi. Shaharaholisiningo‘sishsur’atiayniqsa 1970-1980 yillardayuqoribo‘lgan. Bungasabab – 1972 yildaaholimanzilgohlariningshaharmaqomigao‘tkazishuchuntalabetiladiganengkamaholimiqdorini 10 mingdan 7 mingtagachatushirilishivabuningoqibatidashaharlarsoniningnihoyatdatezko‘payishidir (agar 1970 yildarespublikada 42 shaharmavjudbo‘lganbo‘lsa, 1979 yildaularningsoni 90 tagaetgan).
1989-2009 yillardashaharliklarsoniningo‘sishianchasusaygan. Natijadaumumiyurbanizatsiyako‘rsatkichi 40,7 foizdan 35,8 foizgatushibqolgan. ViloyatlardarajasidamazkurjarayonayniqsaToshkent, Farg‘ona, Buxoro, Xorazmdasezilarlibo‘lganvaufaqatQoraqalpog‘istonRespublikasi, JizzaxhamdaNamanganviloyatlaridabirmunchako‘tarilgan.
2009 yilnirespublikamizda “Qishloqtaraqqiyotivafarovonligayili” debe’lonqilinishimunosabatibilanurbanistikvaziyatdakeskino‘zgarishyuzberdi. YAngiurbanistiksiyosattufayliO‘zbekistondabirdaniga 966 qishloqaholipunktigashaharchashaharchamaqomiberildi. Ularninghozirgirealholatinihisobgaolib, “agroshaharlar” yoki “qishloqshaharlari” debatashmumkin.
2-jadvalma’lumotlaridanko‘rinibturibdiki, engko‘pyangishaharchalarFarg‘onaviloyatidatashkiletilgan – 196 ta. SHuningdek, bundaymanzilgohlarQashqadaryo, Surxondaryo, Namanganviloyatlaridahamanchako‘p – harbiridayuztadanortiq. BirmunchakamroqyangishaharchalarSirdaryoviloyativaQoraqalpog‘istonRespublikasidaqaydetiladi. Umumiyurbanizatsiyadarajasiningengyuqoriko‘rsatkichiNamanganviloyatida – 64,3 %. Buko‘rsatkichFarg‘onavaAndijonviloyatlaridahamo‘rtachadanyuqori. NisbatanurbanizatsiyalashmaganmintaqalarXorazm, Surxondaryo, SamarqandvaBuxoroviloyatlarihisoblanadi.
Urbanizatsiyajarayonivauningyakuniyko‘rsatkichi, odatda, hududlariqtisodiyotiningixtisoslashuvi, shaharhosilqiluvchiomillarningmavjudligigabog‘liq. ShunuqtainazardanQoraqalpog‘istonvaqismanNavoiyviloyatidamazkurko‘rsatkichningbirmunchayuqoriligiko‘rilayotganhududlarsanoatsalohiyatidanemas, balkibujoylardaintensivqishloqxo‘jaliginirivojlantirishsharoitlariningcheklanganlidandarakberadi. Faqatpoytaxt – Toshkentviloyatidauhaqiqiyrealvoqelikniaksettiradi, chunkibuerda, boshqaviloyatlargaqaraganda, sanoattarmoqlarinisbatanyaxshiroqrivojlangan. AmmobundayxulosaniNamanganvaFarg‘onaviloyatlariuchunqo‘llashunchato‘g‘ribo‘lmaydi.
Milliyvamintaqaviyiqtisodiyotningtarkibiytuzilishinishaharlarto‘rivatizimihamyaqqolifodalabberadi. Aksariyathollardashaharlarsoniningko‘pligi, yirikshaharvashaharaglomeratsiyalariningmavjudligihududijtimoiy-iqtisodiysalohiyatiningyuqoriliginiko‘rsatadi. 2011 yilma’lumotlarigako‘ra, respublikada 119 shaharva 1065 shaharchamavjud. SHaharlarsonibo‘yichaQoraqalpog‘istonRespublikasi (12), Qashqadaryo (12) vaToshkent (16) viloyatlariajralibturadi. AynivaqtdahududiyurbanistiktarkibJizzax, XorazmvaSirdaryoviloyatularningto‘riJizzax, XorazmvaSirdaryoviloyatlaridayaxshirivojlanmagan.

2-jadval
O‘zbekistondatashkiletilganyangishaharchalar

Hududlar	Yangishaharchalarsoni	Urbanizatsiyako‘rsatkichi (2015 y., %)
O‘zbekistonRespublikasi	966	51,1
shujumladan:
Qoraqalpog‘istonRespublikasi	11	49,7
viloyatlar:
Andijon	78	52,8
Buxoro	60	38,5
Jizzax	34	47,6
Navoiy	30	50,1
Namangan	109	63,8
Samarqand	76	38,8
Sirdaryo	16	43,3
Surxondaryo	107	36,2
Toshkent	79	49,3
Farg‘ona	196	57,3
Xorazm	51	33,2
Qashqadaryo	119	43,2

Iqtisodiyotningasosanqishloqxo‘jaligihamdaqaytaishlashsanoatigaixtisoslashganligisabablibuerdakichikshaharlarto‘rijudakengtarqalgan. Jumladan, respublikadakattashaharlar (100 mingaholivaundanortiq) 17 ta, o‘rtashaharlar (50-100 mingkishi) 19 ta, “yarimo‘rta” shaharlar (20-50 ming) 69 ta. Qolgan 1063 tashaharvashaharchalarningharbirida 20 mingkishidankamaholiistiqomatqiladi.

O‘zbekistondajami 17 takattashaharmavjudbo‘lib, ulargarespublikashaharaholisining 39,5 foizito‘g‘rikeladi. Aholisonigako‘raToshkentdankeyingio‘rinlardaNamangan, Samarqand, Andijon, Buxoro, Nukus, Qarshishaharlarituradi. Shuningdek, Chirchiq, Olmaliq, Angren, Qo‘qon, Marg‘ilonshaharlarininghamharbirida 100 mingdanziyodaholibor. AynivaqtdaSirdaryoviloyatiningma’muriymarkazi – Gulistondaatigi 61,4 mingkishiyashaydi. Shubilanbirga, yirikmarkazlarnegizidashaharlarhududiytiziminingmurakkabshakllarihamvujudgakelgan. Chunonchi, ToshkentSamarqand, Farg‘ona-Marg‘ilonaglomeratsiyalarishularjumlasidandir.
Boytarixgaegabo‘lgan, urbanizatsiyajarayonining “osiyocha” yokisharqonashakliqishloqxo‘jaliginingsug‘ormadehqonchiligivaubilanbog‘liqshaharlarto‘rigaasoslanadi. Binobarin, sharqtarixivasharqmadaniyatinisug‘ormadehqonchilikhamdaqishloqvashaharlarningajralmasbirligi, urbanizatsiyaningo‘zigaxosyo‘nalishisiztasavvurqilibbo‘lmaydi. SHuboishamrespublikamiziqtisodiyotivademografiksalohiyatiasosanqishloqxo‘jaligivaqishloqaholisidantashkiltopgan.
Joriyma’lumotlargaqaraganda, O‘zbekistonda 11.831 taqishloqaholimanzilgohlaribor. Qoraqalpog‘istonRespublikasi, Buxoro, Qashqadaryo, SamarqandvaFarg‘onaviloyatlariningharbiridamingdanortiqqishloqlarmavjud, ularningengkammiqdoriesaSirdaryoviloyatida – 284 ta. Respublikmizdao‘rtachaharbirqishloqqa 1300 kishito‘g‘rikeladi. BujihatdanNamanganvaAndijonviloyatlarioldindaturadi. Hududiqishloqxo‘jaliginirivojlantirishuchununchaqulaybo‘lmaganQoraqalpog‘istonRespublikasihamdaBuxorovaNavoiyviloyatlaridaesaqishloqlaranchakichik (o‘rtacha 640-700 kishi).
2009 yil – “Qishloqfarovonligivataraqqiyoti” yilidebe’lonqilinishimunosabatibilanqishloqjoylarijtimoiy-iqtisodiymuammolarigakattae’tiborberildi. Ayniqsaqishloqaholisinielektrenergiya, ichimliksuvihamdatabiiygazbilanmuntazamta’minlash, aholibandligimasalalarinihaletish “Qishloqlarrivojlanishi” Davlatdasturidaustuvorvazifalarqilibbelgilangan. SHubilarbirgaaholisiko‘p, sanoatvaqurilishinshootlarimavjudbo‘lgan, ishlabchiqarishvaijtioiyinfratuzilmashahobchalariyaxshirivojlanganyirikqishloqlarningba’zilarigashaharyokishaharchamaqomiberildi.
HozirgikundarespublikamizdayirikqishloqlarxususanSamarqand, Namangan, Andijon, Farg‘onaviloyatlaridako‘p. Tabiiysharoitixo‘jalikyuritishvaaholijoylashuviuchunnisbatannoqulaybo‘lganhududlardaesaularningsoniozroq. Masalan, respublikamizning “engtog‘li” va “engqishloqli” viloyati – Surxondaryodabundayaholimanzilgohlarianchakam.
Yuqoridagilargamosravishdaqishloqjoylardamehnatresurslarihamko‘pvahattoularkeragidanhamortiqcha. Isho‘rinlariningetishmasligi, ishsizlik, mehnatbozoriningfaolemasligiaholisizichjoylashganvohavavodiylardaijtimoiymuammolarningkelibchiqishigasababbo‘ladi. Aynanshuninguchunhamrespublikadaqishloqxo‘jaligidagiislohotlarnichuqurlashtirishga, qishloqsanoativainfratuzilmasini, kichikbiznesvaxususiytadbirkorliknikengmiqyosdarivojlantirishgakattae’tiborqaratilmoqda. Ushbudalzarbmasaladavlatningmintaqaviysiyosatidao‘zechiminitopmog‘ilozim.
2. Aholiningtabiiyko‘payishivatashqimigratsiyasi.
O‘zbekistonaholisiasosantabiiyko‘payishnatijasidaoshibboradi. Buomilningrolihammavaqthamyuqoribo‘lgan. Engso‘nggiyillardaesauaholisonio‘sishiningbirdanbirmanbaibo‘libkelmoqda. Biroqta’kidlashjoizki, 90-yillardaaholiningtakrorbarpobo‘lishjarayonidajiddiyo‘zgarishlaryuzberdi; endirespublikamiznian’anaviyholatdatug‘ilishyokitabiiyko‘payishyuqorimamlakatsifatidata’riflashunchato‘g‘riemas.
Tug‘ilishkoeffitsientiningkeskinqisqarishiengso‘nggiyillargato‘g‘rikeladi. Masalan, tug‘ilish 1990 yilda 33,7 promillegatengbo‘lganholda, 1999 yildaubirdaniga 22,3 promillegatushibqolgan, ya’nibuqisqadavrdamazkurko‘rsatkich 11,4 punktgayoki 1,5 martagakamaygan. 2017 yildaharmingkishiganisbatantug‘ilish 21,5, o‘lim 4,8 vatabiiyko‘payish 16,7 kishinitashkiletadi. O‘limdarajasidakeskino‘zgarishlarbo‘lmaganligisababliaholiningtabiiyko‘payishiasosanuningtug‘ilishko‘rsatkichlarigabog‘liq.
O‘zbekistonsharoitidakichikshaharchalarningko‘pchiligidarealdemografikvaziyatoddiyqishloqlardagiholatgao‘xshabketadi. Ammo, shubilanbirgata’kidlashlozimki, ba’zibiryuqoridarajadasanoatlashganshaharlardatug‘ilishdarajasianchapast. Chunonchi, mavjudma’lumotlargako‘ra, tug‘ilishhar 1000 aholigaChirchiq, Yangiobod, Kogonkabishaharlarda 12-13 kishiatrofida. Hattotipiksharqonashaharlarimizdaham (Samarqand, Buxoro, Qo‘qonvab.) mazkurko‘rsatkich 14-15 promellegateng. Natijada, aholiningtabiiyko‘payishianchakam – ChirchiqyokiYangioboddau 5 promellegahametmaydi. Albatta, bundaydemografikvaziyatrespublikamizuchununchaan’anaviyemas. Bu, o‘znavbatida, demografikjarayonlardahamo‘zigaxoso‘tishdavrikechishidandalolatberadi. Tabiiyki, bujarayonlaryaqinkelajakdamehnatresurslriningshakllanishiga, ijtimoiy-iqtisodiytaraqqiyotgao‘zta’siriniko‘rsatishimumkin.
Viloyatlarbo‘yichatug‘ilishvatabiiyko‘payishningnisbatankattako‘rsatkichlariQashqadaryovaSurxondaryoda, ularningpastdarajasiesaToshkentvaNavoiyviloyatlaridakuzatiladi. Poytaxtviloyatidatabiiyko‘payish 14,3 promellenitashkiletadi. O‘limko‘rsatkichlaridaunchakattatafovutyo‘q; uningengkammiqdoritug‘ilishanchayuqoribo‘lganQashqadaryoviloyatidabo‘lib, bundaynisbatmazkurhududdaaholisoniningtezroqortibborishigaolibkeladi.
Respublikaaholisiningko‘payishidatashqimigratsiyaninghamrolibor. Ammobuomilningijobiyta’siriko‘proqavvalgiyillargato‘g‘rikelgan. 1970- va, xususan, 1980-yillaroxiridanboshlabushbujarayonO‘zbekistonuchunmanfiynatijagaegabo‘lgan. BuasosanbirvaqtlarO‘zbekistongako‘chibkelganlarningyanao‘zvatanlarigaqaytibketishlarinatijasidayuzbergan.
SHuningdek, keluvchilarsonimuntazamravishdakamayibborgan, ketuvchilarmiqdoridaesaaniq, biryo‘nalishdagijarayonunchasezilmaydi. Masalan, respublikamizdantashqarigaketganlarningengko‘pmiqdori 1990 yildakuzatiladi. Biroq, shuyilikelganlarsonihamnisbatanko‘pbo‘lgan. Buningnatijasidamigratsiyaqoldig‘i (saldosi) minus 121 mingkishinitashkilqilgan. 1994 yildaketganlarsoniavvalgiyillargaqaragandaunchako‘pbo‘lmasada, ammokelganlarjudaozchiliknitashkilqilgan (mosravishda 179 va 38 mingkishi), oqibatdamigratsiyaqoldig‘iko‘rilayotgandavrdaengyuqoribo‘lgan (minus 141 mingkishi). 2017 yildakelganlar 120 ming, ketganlar136,1 ming, migratsiyaqoldig‘iminus 16,1 mingkishi. 2012 yildaesabuko‘rsatkichlar 135,9; 182,4 vaminus 46,5 mingkishibo‘lgan.
1991-1997 yillardarespublikashaharjoylaribo‘yichanetto-migratsiya, ya’nisofsalbiymigratsiyaqoldig‘irusmillatigamansubbo‘lganlarda 302 ming, tatarlarda 95, yahudiylarda 50, ukrainlarda 28, nemislarda 20 mingkishinitashkiletadi. KetuvchilarningasosiyqismiRossiyaFederatsiyasigato‘g‘rikeladi. SHuningdek, O‘zbekistonUkrainavaQozog‘istondavlatlaribilanhambo‘lganaholialoqalaridaanchako‘pmanfiymigratsiyaqoldig‘igaega, uningmusbatnatijasiesako‘proqTojikistonhisobidanyuzagakelgan.
Qaydetishlozimki, tashqimigratsiyadaengavvaloshaharaholisiqatnashadi. Binobarin, migratsiyaningsalbiyoqibatihamaynanshaharlardava, jumladan, rusiyzabonxalqlarko‘proqjoylashgansanoatmarkazlaridakuzatiladi. SHuningnatijasida, masalan, Chirchiq, Olmaliq, Angrenkabishaharlardaaholisoni 1991 yilgaqaragandakamayganyokijudaozdarajadaortgan. Qolaversa, Toshkentshahridahamaholisoniunchako‘po‘smagan.
Tashqimigratsiyadagivaziyatshaharjoylardagimehnatresurslariningmiqdorvasifatjihatlarigao‘zta’siriniko‘rsatadi. Chunonchi, migratsiyadaasosankattayoshdagilarvamalakaliishchikadrlarningqatnashganlarisabablimehnatresurslaridanfoydalanishdamuvaqqatmuammolarvujudgakelishimuqarrar.
3. Aholiningmilliytarkibi.Aholiningtabiiyvamexanikharakatidagio‘zgarishlaruningmilliy, jinsvayoshtarkibigahamta’sirko‘rsatadi. O‘zbekistonko‘pmillatlimamlakat, buerda 100 danortiqmillatvaelatvakillaritenghuquqlibo‘libyashaydilar. 1989 yilaholiro‘yhatigamuvofiq, o‘zbeklarjamiaholining 71,4 foizinitashkiletgan. 1990-yillardabirvaqtlarko‘chibkelganboshqamillatvakillariningreemigratsiyaqilishitufaylio‘zbeklarningulushiko‘paymoqda. Respublikaaholisininghozirgimilliytarkibi 3-jadvaldao‘zaksinitopgan. So‘nggima’lumotlargaqaragandajamiaholisining 82 foizirespublikaningtubmillati – o‘zbeklardato‘g‘rikeladi.
O‘zbekistonningbarchahududlariko‘pmillatli. Nisbatansanoatlashganviloyatvashaharlardamahalliyxalqlardantashqariboshqamillatvakillarihamko‘p(Toshkent, Navoiyviloyatlari, Toshkent, CHirchiq, Angren, Olmalik, Zarafshon, Farg‘onavaboshqashaharlar). SHubilanbirga, Xorazmviloyatiaholisiasosanbirmillatli – 97,3 foizaholio‘zbeklardaniborat. O‘zbeklarninghissasiToshkentshahrivaviloyatihamdaQoraqalpog‘istonRespublikasidakamroq.
O‘zbekistonda 626 mingatrofidaqoraqalpoqmillatiyashaydi. Ularningaksariyati (94,2 %) Qoraqalpog‘istonRespublikasidajoylashgan. Mamlakatimizdaqadimdantojiklarhamjudako‘p (1,4 mlngayaqin) yashabkelgan. UlarningasosiyqismiSurxondaryo, Samarqand, NamanganvaFarg‘onaviloyatlaridajoylashgan. Tojiklar, shuningdek, qismanToshkent, Buxoro, Qashqadaryoviloyatlaridahamyashaydi. Qozoqlarko‘proqQoraqalpog‘istondahamdaNavoiyvaToshkentviloyatlarida, qirg‘izlarJizzax, Farg‘onavaAndijonviloyatlarida, turkmanlar – SurxondaryovaQashqadaryo, Qoraqalpog‘istondajoylashgan. Bulardantashqari, respublika-mizdaukrain, tatar, koreys, boshqird, arman, ozarbayjonvaboshqamillatvakillarihambor. Ularningko‘pchiligishaharjoylaridaistiqomatqiladi.
Aholiningjinsiytarkibitenglashibbormoqda; shaharliklarorasidaayollarko‘proq (50,2 foiz), qishloqlardaesajinslaro‘rtasidagifarqdeyarlisezilmaydi. O‘zbekistondatug‘ilishnisbatanyuqoriligisababliaholitarkibidayoshlarulushikatta. Respublikaaholisiningtaxminan 16 foizini 8 yoshgachabo‘lganbolalartashkiletadi. SHuninguchundavlatningijtimoiysiyosatidasog‘lom, barkamolavlodtarbiyasiga, yoshlargakattaahamiyatberilmoqda.
4. Mehnatresurslar. Respublikadamehnatresurslariningsoniko‘p, biroqularningjamiaholitarkibidagiulushioz. Buningsababitug‘ilishvatabiiyko‘payishningyuqoriligidadir. Natijada, “demografikyuk” yokimehnatgalayoqatliaholibilanmehnatgalayoqatsizlarnisbatio‘zigaxos. Masalan, agarBoltiqdengizbo‘yidavlatlaridaoilada 3 kishidan 2 kishiishlasa, bizda, aksincha, 6 kishidan 2 yoki 3 kishiishlashimumkin, xolos.
Rasmiyma’lumotlargaqaraganda, 1.01.2016 yildaO‘zbekistondamehnatgalayoqatliyoshdagilarjamiaholining 64,1 foizinitashkiletadi. Iqtisodiyfaolaholi 12486,6 mingkishi, mehnatresurslari 16826,0 ming, iqtisodiyotdabandbo‘lganlar 11828,4 mingkishinitashkilqiladi. Ta’kidlashjoizki, keyingiyillarda, noishlabchiqarishsohasidabandbo‘lganlarsonitezroqko‘payibbormoqda. Nodavlatsektordabandbo‘lganlar 80 foizgayaqin. Barchatumanvashaharlardamehnatbirjalarifaoliyatko‘rsatmoqda. Ularasosan “Bandlik” Davlatdasturiniamalgaoshirishbo‘yichaqatorishlarnibajarishadi.
Mustaqilta’limolishuchunsavollar.
1. O‘zbekistonRespublikasiningaholisivauningtabiiyko‘payishigata’rifbering.
2. O‘zbekistonRespublikasiningaholisiningjoylashishibirxildami?
3. O‘zbekistonRespublikasiningaholisimigratsiyasi, urbanizatsiyadarajasiqanday?.
4. O‘zbekistonRespublikasiningaholisietnikvadiniytarkibito‘g‘risidanimalarnibilasiz?