Zbekiston respublikasi

viloyatlar:
Andijon	06.03.1941	14	11	78	95	536
Buxoro	15.01.1938	11	10	62	120	1519
Jizzax	29.12.1973	12	7	41	105	558
Navoiy	20.04.1982	8	6	38	54	624
Namangan	06.03.1941	11	8	120	99	512
Samarqand	15.01.1938	14	11	88	125	1949
Sirdaryo	16.02.1963	8	5	21	72	284
Surxondaryo	06.03.1941	14	8	113	114	847
Toshkent	15.01.1938	15	16	97	146	954
Farg‘ona	15.01.1938	15	9	197	164	1189
Xorazm	15.01.1938	10	3	158	101	612
Qashqadaryo	20.01.1943	13	12	123	148	1064
Toshkentsh.	VII asr	−	1	1	−	−

2-jadvaldakeltirilganma’lumotlarbo‘yicha, respublikamizviloyatlarivaQoraqalpog‘istonRespublikasidajami 157 qishloqtumanlari, 119 shahar, 1065 shaharcha, 1470 taqishloqfuqarolaryig‘inlarimavjud. Engkatta – Qo‘ng‘irot (maydoni 74,5 mingkv.km) vaengkichigiToshkent (0,17 mingkv.km) qishloqtumanlario‘rtasidaginisbat 438 martagateng. Bundayyuqoriko‘rsatkichaynivaqtdamamlakatimizningichkitalofatlargaboyligi, uning “geografiyligi”dandalolatberadi. AgarQo‘ng‘irottumanigaUchquduq (46,6), Tomdi (42,5), Mo‘ynoq (37,9) vaTaxtako‘pir (21,1 mingkv.km) tumanlariniqo‘shibhisoblasak, uholdamazkurqishloqtumanlarimamlakathududiningdeyarliyarminitashkilqiladi (222,6 mingkv.km).

Kichikqishloqtumanlariyokiharbiri 0,20 mingkv.kmmaydongaegabo‘lgantumanlargaBuloqboshi, Bo‘z, Norintumanlarikiradi. Buerdaiqtisodiygeografikqonuniyatshundaniboratki, tumanmaydoniqanchakattabo‘lsauningiqtisodiyvademografiksalohiyati (“zichligi”) shunchapastbo‘ladiva, aksincha, kichikhududlarningsig‘imiyuqoridarajadabo‘ladi. Kichikhududlargaqo‘shilibketish “havf” tug‘dirsa, kattamaydonniegallagantumanlardaesaularningtabiiyresurslarinio‘zlashtirishnatijasidaparchalanibketishimkoniyatlarimavjudbo‘ladi. Aynivaqtdakichiktumanlar (hududlar) tabiatigaantropogenvatexnogenta’siryokibosimyuqoribo‘lib, buerdahududning “zo‘riqish” holatikuzatilishimumkin.
Yuqoritoifadagima’muriybirliklarningengkattalariQoraqalpog‘istonRespublikasivaNavoiyviloyati (ularbirgalikdamamlakatmaydonining 61,8 foiziniegallaydi), engkichiklariesaAndijonvaSirdaryoviloyatlarihisoblanadi. Buboradagihududiyfarqyokigeografikkoeffitsient 38,9 gateng. Bundaymintaqalarningsiyosiygeografiko‘rnihamturlicha. Avvalota’kidlashlozimki, respublikaningbarchaviloyatlaridavlatchegaralariga “chiqishadi”. Jumladan, ToshkentvaSurxondaryoviloyatlari 3 tadandavlatlarbilan, Qoraqalpog‘istonRespublikasi, Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo, Sirdaryo, NamanganvaFarg‘onaviloyatlari 2 tadandavlatlarbilanchegaradosh.
Mustaqilta’limolishuchunsavollar.
1.“O‘zbekistoniqtisodiy-ijtimoiygeografiyasi” kursiningmaqsadivavazifasinimadaniborat?
2. JahonsiyosiykartasidaO‘zbekistonRespublikasiningtutgano‘rniqanday?
3. O‘zbekistonRespublikasiningtashkiltopishitarixigata’rifbering.
4. O‘zbekistonRespublikasininggeografiko‘rni, maydonivachegaralarinita’riflang.
5. O‘zbekistonRespublikasiningma’muriyhududiybo‘linishiqanday?


2-mavzu: O‘zbekistontabiiysharoitivatabiiyresurslari (2 soat).
R e j a:
1. O‘zbekistonningyeryuzasituzilishi.
2. O‘zbekistonningtabiiyresurslari.
3. O‘zbekistonningiqlimivasuvresurslari.
4. O‘zbekistonningyervatuproqresurslari.
5. O‘zbekistonningtabiatidanoqilonafoydalanishvaatrofmuhitmuhofazasi.
Tayanchso‘zlar: tabiiyresurs, “tabiat – aholi - xo‘jalik” tizimi, geotrion, geografikkomponentlar, relef, tog‘tizmalari, berkhavza, resurs-zahira, boylik, tugaydiganresurslar, tugamaydiganresurslar, kontinental, qo‘riqxona, antropogenomil.
1. O‘zbekistonning yer yuzasituzilishi.
Harqandaymamlakatningijtimoiy-iqtisodiyrivojlanishiko‘pjihatdanuningtabiiysharoitivatabiiyresurslarigabog‘liq. Ularbirgalikdahududningtabiiy-resurssalohiyatinibelgilabberadi, busalohiyatesafoydalanadigantabiiyboyliklarbilanbirqatordaulardanfoydalanishmumkinbo‘lganimkoniyatlar, zahiralardantashkiltopadi. Binobarin, odatda, tabiiyresurssalohiyatbaholanayotgandanafaqatrealborliq, balkiimkoniyathamnazardatutiladivabuimkoniyatlardanfoydalanishmamlakatiqtisodiyrivojlanishistiqbollariasosidayotadi.
Ushbumavzuningnegizinitashkilqiladigano‘zaktushunchalar – tabiiysharoitvatabiiyresurslarni, umumiyvaxususiyjihatlarinitushunibolishzarur. Engavvalota’kidlashlozimki, harikkitasidaham “tabiiy” so‘zibor; demak, ularningvujudgakelishivarivojlanishqonuniyatlariasosantabiiy, ya’nig‘ayrinsoniyjarayonlarbilanbog‘liqbo‘ladi. Ammojamiyatvafan-texnikataraqqiyoti, ishlabchiqarishningrivojlanishivaaholisoniningo‘sibborishibilantabiiysharoitvatabiiyresurslargaantropogenvatexnogenomillarta’sirikuchayib, natijada, biznio‘rabturganatrofmuhitning “tabiiyligi” borgansarisun’iylashibboradi. Aynananashutabiatvajamiyato‘rtasidagio‘zaroaloqadorlikninghududiyjihatlarinio‘rganishgeografiyafaniningboshfalsafiymasalasihisoblanadi.
Albatta, harqandayikkilikuchliknikeltiribchiqarayotganidek, tabiatvajamiyatningo‘zaromunosabatlariinson, aholiorqalishakllanadi. SHubois, iqtisodiyvaijtimoiygeografiyafanidako‘proquchlik, ya’ni “tabiat – aholi – xo‘jalik (ishlabchiqarish)” tizimituradi. Mazkuruchlikyoki “geotrionlarning” uyokibuhududdagiholati, darajasiuningtabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy, demografikvaekologikvaziyatinibelgilaydi. CHunonchi, agarularningpiramidasimontasvirlaydiganbo‘lsak, Farg‘onavodiysidabupiramidaningpastkiqismi, ya’nitabiatinozikroq, aholisiuzun (qalinqatlam), xo‘jalikesabirmunchaqisqaroqko‘rinishnihosilqiladi. Aynichog‘daQoraqalpog‘istonRespublikasidaesabuningaksiniko‘rishmumkin (tabiiysharoitvaresurslariko‘p, aholisikam, siyrak, iqtisodiyotizaifroq).
Tabiiysharoitvatabiiyresurslarningumumiyjihatlaribilanbirqatordaularningo‘zarofarqlarihammavjud. Umumanolganda, tabiiysharoitko‘proqmuhitma’nosidatushuniladi, uishlabchiqarishdabevositaishtiroketmaydi, undanmoddiyne’matlaryaratilmaydi; tabiiysharoitaholiyashashivaishlabchiqarishnijoylashtirishuchunsifatko‘rsatkichlarkasbetadi, ya’niuqulayyokinoqulaybo‘lishimumkin. Masalan, joyningiqlimi, yer ustituzilishikabilaruningtabiiysharoitiniifodalaydi. Tabiiyresurslaresa (resurs-zahira, boylik) ishlabchiqarishjarayonidabevositaishtiroketadivaularmiqdorko‘rsatkichlarigaegabo‘ladi. Tabiiyresurslartugaydiganvatugamaydiganqismlarga, tugaydiganlariesa, o‘znavbatida, tiklanadiganvatiklanmaydiganlargabo‘linadi. CHunonchi, o‘rmon, suv, tuproqvaboshqalarnisbatanuzoqmuddatdaqaytatiklanishimumkin. Tabiiyresurslarningbundayxususiyatlariulardanoqilonafoydalanishnitaqozoetadi.
Biroqunutmasliklozimki, tabiiygeografikkomponentlarningtabiiysharoityokiresursekanligiulardanqaysimaqsaddafoydalanishgabog‘liq. SHusababdanma’lumbirsohadatabiiysharoithisoblangankomponentboshqasohadaresursbo‘lishimumkin. Jumladan, iqlimyokirelfsanoatgeografiyasinuqtainazardanumumiytarzdatabiiysharoitsanalsa, qishloqxo‘jaligiuchun (harorat, namlik, tuproq) muhimagroiqlimiyresurslarhisoblanadi. Huddishunday, quyoshnuri, o‘rmon, dengizrekratsiyadayetakchitabiiyresurslardir.
Ko‘rinibturibdiki, tabiiysharoitvatabiiyresurslargao‘rtasidakattafarqyo‘q, ularbir-birlariga (aniqholatda, maqsadda) o‘tibturadi. SHuninguchunbo‘lsakerak, ba’zixorijiymamlakatlardabutushunchalarfarqqilmaydivaularumumiytarzda “tabiiysharoit”, debqabulqilingan (demak, tabiiysharoit ≥ tabiiyresursekan).
Iqtisodiyvaijtimoiygeografiyadatabiiysharoitvatabiiyresurslarningfaqat “tabiiyligi” emas, ularninginsonhayotivaxo‘jalikfaoliyatiuchunzarurligiasosiyhisoblanadi. Boshqachaqilibaytganda, er, suv, o‘rmon, qazilmaboyliklarengavvaloInsonuchunkerak. SHubois, ushbufandatabiatkomponentlarigaiqtisodiygeografikbahoberishdaantropotsentrikyokidemotsentriktamoyilgaasoslanishtalabetiladi. Qolaversa, iqtisodiygeografiyafaniningdastlabkikelibchiqishi, ilkdavri, ildiziaynantabiiygeografiksharoitvaresurslargaboribtaqaladi. Ijtimoiyvahududiymehnattaqsimotiningrivojlanishiharxilvaturlijoylardagitabiiyimkoniyatlardanfoydalanibborishjarayoninegizidaamalgaoshgan. Jumladan, birlamchiiqtisodiygeografiyafaniningtarmoqlari – qishloqxo‘jaligi, o‘rmonxo‘jaligi, baliqchilik, tog‘-konsanoatigeografiyasitabiiygeografiyata’siridavujudgakelgan.
Tabiiysharoitvatabiiyresurslargabahoberishda, xususaniqtisodiygeografiyafanida, nafaqatularningborligi, miqdori, balkibuboyliklarningturihududiyjoylashuvvamajmualarikattaamaliyahamiyatkasbetadi. Binobarin, tabiiyresurslarninghududiytarkibiyokibirikmalarimintaqavamamlakatiqtisodiyotiningrivojlanishdarajasiga, xo‘jaliktarmoqlariningturlanishiga (diversifikatsiyasiga) kattata’sirko‘rsatadi. Masalan, qaysibirhududdatog‘daryolarivarangdormetalkonlariyokidaryo, o‘rmon, suvyokitemirrudasivakokslanuvchitoshko‘mirningbir-birigayaqinjoylashuviturlixilhududiyishlabchiqarishmajmualariningvujudgakelishiga, iqtisodiyotninghududiymujassamlashuvivaaglomeratsiyasigaasosbo‘libxizmatqiladi.
Shuningdek, tabiiysharoitvatabiiyresurslarningahamiyati, foydalanishyo‘nalishiiqtisodiyottarmoqlarivaaholimanzilgohlarijoylashishigaharxilta’sirko‘rsatadi. Shusababdaniqtisodiy-ijtimoiybahoberishdaularningaynanshujihatlarigae’tiborberilsa, maqsadgamuvofiqbo‘ladi. CHunonchi, relefnibarchasohalar, ayniqsaqishloqxo‘jaligivatransportuchun, foydaliqazilmalarnisanoatnuqtainazardantahlilqilishvabaholashzarur.
1-jadval
Tabiiysharoitvatabiiyresurslargaiqtisodiy
geografikbahoberishshkalasi

Tabiiygeografikkomponentlar	Ijtimoiy-iqtisodiysohalar:
	qishloqxo‘jaligi	Sanoat	transport	aholijoylashuvi	rekreatsiyavaturizm
Relef	+ +	+	+	+	+
Foydaliqazilmalar	−	+ +	+	+	−
Iqlim	+ +	−	−	+	+ +
Suv	+ +	+	+	+ +	+
Tuproq	+ +	−	−	−	−
O‘simlik	+	+	−	−	+
Hayvonotdunyosi	+	+	−	−	−

Izoh: + + ta’sirikuchli, + ta’siribor, − ta’sirideyarliyo‘qdarajada.

O‘zbekistonningtabiiygeografiko‘rni, berkhavzada, materiko‘rtasidajoylashganligiuningiqlimxususiyatlarivatashqigeoiqtisodiyhamdageosiyosiyaloqalarniolibborishgata’sirko‘rsatadi. yer maydoniningnisbatankattaligimamlakatningumumgeografikqudratiniifodalaydi, uhududiymehnattaqsimotiningkengrivojlanishidaahamiyatlidir.

Relefi, ya’ni yer ustituzilishibirmunchamurakkabroq; respublikamaydonining 80 foizgayaqinini (aniqrog‘i 78,7 %) tekisliklar, qolganqismiesatog‘vatog‘oldihududlartashkilqiladi. Tog‘lihududlarmamlakatningjanubi, janubi-sharqiyvasharqiyqismida, tekisliklaruningmarkaziy, shimoliyvashimoli-g‘arbiyqismlariniegallaydi. O‘zbekistonningchekkashimoli-g‘arbidajoylashganbirginaUstyurtplatosiningmaydoni 40,0 mingkv.kmatrofidayokiumamlakatumumiymaydonining 9 foizgayaqininiishg‘olqiladi. Tekislikqismicho‘lvachalacho‘llardaniboratbo‘lib, uningasosiniQizilqumcho‘litashkiletadi.
Tog‘lihududlarasosan3 taasosiytog‘tizmasilarinio‘zichigaoladi. Bular: CHotqol-Qurama, Nurota-TurkistonvaHisor-Zarafshontog‘tizmalaridir. O‘znavbatida, CHotqol-Quramatog‘tizimiTyanshanningg‘arbiydavomibo‘lib, udeyarlibir-birigaparallelcho‘zilganQorjantog‘, Ugam, Piskom, CHotqolvaQuramatizmalaridantashkiltopgan. BuerdaengbalandnuqtaSayramcho‘qqisiUgamda, dengizsathidan 4236 mbalandlikdajoylashgan.
Nurota-Turkistontog‘tizimasigaNurota, Morguzar, Qoratog‘vaOqtog‘larkiradi. Uchinchitog‘tizmasi, ya’niHisor-Zarafshontog‘mintaqasiHisor, G‘uzor, Boysun, Bobotog‘, Qo‘hitangtog‘, Surxontog‘larnio‘ztarkibigaoladi. O‘zbekistonningengbalandnuqtasi – HazratiSultoncho‘qqisiham (4643 m) aynanshuhududda, Hisortog‘laridajoylashgan. SHuningdek, unchabalandbo‘lmaganCHaqilkalon, QoratepahamdaZiyovuddin-Zirabuloqtog‘liklarihamushbutizimgategishlidir.
Tog‘liklarorasidamuhimxo‘jalikahamiyatigaegabo‘lgantog‘oraligibotiqlar, vohavavodiylarjoylashgan. UlarningengmuhimlaridanbiriFarg‘onavodiysiturlitomonlardanMo‘g‘ultog‘, Qurama, CHotqol, Farg‘onatizmalarihamdaTurkiston-Oloytog‘tizimibilano‘rabolingan. Respublikahududida, bundantashqariZarafshon, Kitob-SHaxrisabz, Surxontog‘oralig‘ibotiqlarihammavjud.
Respublikaningtekislikqismidaunchabalandbo‘lmagan, tarqoqjoylashganyassitog‘larko‘zgatashlanadi. UlarSultonUvays, Bo‘kantov, Etimtov, Tomditov, Ovminzatov, Quljuqtovvaboshqalardir. Engbalandnuqta – Oqtoshcho‘qqisi (922 m) Tomditovdajoylashgan. Bu “qoldiq” kichiktog‘larkattamineralresurslargaboy. Bo‘kantov – “bukontov”gao‘xshaydi.
Umumanolganda, cho‘lvohavavodiylartog‘vatog‘oldihududlar (adirlar) O‘zbekistontabiiysharoitiningo‘zigaxosgeografikxususiyatlariniaksettiradi. Aynivaqtdahuddishundaytabiiygeografikvaziyatrespublikadahududiymehnattaqsimotiningkengrivojlanishigaqulayimkonyaratadi. Ayniqsa, Farg‘onavodiysi – O‘rtaOsiyodurdonasiningma’lumu-mashhurbo‘lishiengavvalouningadiru-soylarigabog‘liq. Buhududnimadaniylashtirgan, sug‘ormadehqonchiliginirivojlantirganSo‘x, Isfara, SHoximardon, CHuqursoy, Kosonsoyvaboshqasoylardir. Ularningquyilishqismidaqadimdansug‘ormadehqonchilikrivojtopgan; harqaysisoyningquyiqismidashaharlarvujudgakelgan. XususanbuboradaSo‘xyoyilmasitipikmisolbo‘lishimumkin. Keyinchalikadirostidanbuyoyilmalarda (konusyotqiziqlarini) birlashtiradigankanallarbarpoetilgan. Engso‘nggiyillardaesaFarg‘onavodiysiningquyiqismio‘zlashtirilgan. Binobarinaytishmumkinki, Farg‘onavodiysibusoylarvaularningquyiqismidashakllanganvohalaryig‘indisiyokihududiymajmuasidir.
2. O‘zbekistonningtabiiyresurslari.Ta’kidlashlozimki, O‘zbekiston yer ustituzilishiningharxilligi, respublikahududininggeologiktarixigeoximikjarayonlarta’siridashakllanganqazilmaboyliklar, mineralxomashyoresurslarigeografiyasinihambelgilabberadi. Mavjudma’lumotlargaqarangda, O‘zbekiston 2700 danko‘proqfoydaliqazilmakonlarima’lumbo‘lib, ularningfaqattasdiqlanganzahirasi 970 milliardAQSHdallarni,umumiymiqdoriesa 3,3 trillionAQSHdallarinitashkilqiladi.
Foydaliqazilmakonlarzahiralari, ularninggeologiko‘rganilganligigaqarabturlikategoriyalargabo‘linadi. YAxshio‘rganilganzahiralarsanoatahamiyatigaegabo‘lganzahiralar, barchazoxiralaresataxminiyyokiprognozzahiralardeyiladi.
Qazilmaboyliklarzahiralariiqtisodiyotahamiyatigako‘rabalansvanobalanszahiralargabo‘linadi. Balanszahiralarqulaygeografiko‘rinvayaxshitexnik-iqtisodiyko‘rsatkichlarga (konningumumiyzahirasi, sifati, qatlamlarningtuzilishivah.k.) hamdaularningqazibolishgaehtiyojmavjudbo‘lganlarnio‘zichigaoladi. Butalablargajavobbermagankonlarnobalanszahiralartarkibigakiradi.
Foydaliqazilmalarzahiralari, ularningmiqdori, kategoriyavaahamiyativaqto‘tishibilano‘zgaribboradi; yangizahiralarochiladi, zahiralarningo‘rganganlikdarajasivabalanszahiralarnito‘ldiribborishiro‘yberadi.
O‘zbekistonayrimfoydaliqazilmazahiralaribo‘yichadunyoningyetakchimamlakatlariqatoridanjoyoladi. Bungaengavvalooltin, mis, volfram, uran, tabiiygazkabilarkiradi. Jumladan, respublikamizoltinzahirasivaqazibolishibo‘yichadunyoningdastlabkio‘ntalikdavlatlariqatoridaturadi. (ma’lumotuchun: yiligao‘rtachaAvstraliya, JARvaXitoyda, ularningharbirida 250 tonnadanziyodroq, AQSHdashungayaqinmiqdordaoltinqazibolingan).
Ma’lumki, harbirmamlakatmilliyiqtisodiyotixavfsizliginita’minlashdauningyoqilg‘i-energetikamustaqilligikattaahamiyatgaega. Respublikamizbuboradayiriktabiiygazkonlarigaega. UlarasosanQashqadaryoviloyatida (SHo‘rtang, Muborak, Uchqir, SHo‘rxok, Zevardivab.) joylashgan. Buxoroviloyatidahamtabiiygazkonlarimavjud (Qandimvab.), biroqularningko‘pchiliginizahiralaritugasharafasida. AynivaqtdaUstyurtdayangi-yangigazkonlaritopilmoqda. UlarningengyirigiSurgilkonihisoblanadi.
GarchidastlabkineftkonlariFarg‘onavodiysidaochilganbo‘lsada (masalan, SHo‘rsuvda 1886 yilda), hozirgikundauninghamasosiyzahiralariQashqaryodaviloyatigato‘g‘rikeladi. SHuningdek, buerdaengkattakonKo‘kdumaloqsanalanadivauningasosidaBuxoroviloyatiningQorovulbozorshahridayirikneftniqaytaishlashzavodiqurilgan.
NeftkonlariSurxondaryoda (Hovdog‘, Ko‘kaydi, Lalmikor), Farg‘onavodiysida (JanubiyOlamushuk, Polvontosh, Mingbuloqvah.k.). Qoraqalpog‘istonRespublikasida (Oqsholoq, O‘rga, SHoxpaxtivab.) mavjud. Ustyurtplatosi, Orolko‘liakvatoriyasivaungatutashhududlardayangineftkonlarinianiqlashbo‘yichahozirgivaqtdaRossiyaFederatsiyasibilanhamkorlikda (“Lukoyl” kompaniyasi) geologik-qidiruvishlariolibborilmoqda. BundayishlarSurxondaryoviloyatidaMalayziyavaEronmamlakatlaribilanbirgalikdahamamalgaoshirilmoqda.
Respublikadako‘mirkonlarigeografiyasinisbatankengtarqalmagan. Kattazahiragaegabo‘lganAngrenkonida (2 mlrdt.) qo‘ng‘irko‘mirasosanochiqusuldaqazibolinadivauko‘proqissiqlikelektrstansiyalaridaishlatiladi. Toshko‘mirkonlariesaSurxondaryoviloyatida – SHarg‘unvaBoysun (To‘da) konlaridanolinadi.
Yoqilg‘iresurslarigabahobergandaquyidagixulosachiqarishmumkin: tabiiygazbilanmamlakatimizyaxshita’minlanganvaueksporthamqilinadi; neftzahiralariniko‘paytirishkerak; ko‘mirzahiralariesaunchayuqorisifatliemasvaularningsanoatahamiyatikamroq.
O‘zbekistondatemirrudazahiralarininghamsanoatahamiyaticheklangan. BundaykonlarQoraqalpog‘istonningSultonUvaystog‘ida (Tebinbuloq) hamdaToshkent (Temirkon) vaNavoiyviloyatlarida (Surenota) topilgan. Volframzahirasigaesarespublikamizbirmunchaboy. UningasosiykonlariQo‘ytosh, Ingichka, Yaxton, Sargardon, Langarvaboshqalardir. MarganetsSamarqandviloyatida, molibdenkoniHisor, NurotavaChotqoltizmasidatopilgan.
Yuqoridata’kidlaganimizdek, mamlakatimizoltin, mis, kumush, qo‘rg‘oshinzahiralaribo‘yichahamajralibturadi. OltinningengyirikkoniMuruntovvaKo‘kpatashisoblanadi. Shuningdek, Marjonbuloq, Qizilolma, Chodoq, Zarmetankabioltinkonlarihammavjud. Jamioltinzahirasining 4/5 qismidanko‘prog‘iMarkaziyQizilqumdajoylashgan; hozircharespublikadaaniqlanganoltinkonlariningtaxminan 1/4 qismi, o‘rganilgankonlarningyarmigayaqiniishlatilmoqda, xolos.
MisOlmaliqatrofida (Qalmoqqir, Dalnoe, Sarichek), polimetalrudalar (Xonjiza, Uchquloch, Lashkarak) zahiralarihamkattasanoatahamiyatigaega. Shubilanbirga, respublikadaqo‘rg‘oshin, qalay, vismutkonlarihambor, alyuminiyxomashyosi – kaolinesaAngrenqo‘ng‘irko‘mirqatlamlariorasidajudakattazahiralargaega. O‘zbekistonurankonlarigaboy; uningasosiykonlariMarkaziyQizilqumda, NavoiyvaToshkentviloyatlaridajoylashgan.
Mamlakatimizdaturlitog‘kimyosixomashyolariningkattazahiralarimavjud. UlarengavvaloTubekatankaliy, Xo‘jaikonoshtuzi, BoybichekantoshtuzihamdaQoraumbet, BorsaKelmas, Qo‘ng‘irotyaqinidagniturlituzkonlaridir. FosforitningyirikzahirasiNavoiyviloyatida – MarkaziyQizilqumdatopilganvaundanhozirgipaytdafoydalanilmoqda.
Shuningdek, O‘zbekistondaharxilqurilishmateriallari – qum, gips, granit, marmarkonlaribor. MarmarSamarqand, Qashqadaryo, NavoiyviloyatlarivaQoraqalpog‘istondaqazibolinadi (G‘ozg‘on, Langar, Omonqo‘ton, Kitobvab.).Nometalfoydaliqazilmalar – flyuorit, dalashpati, grafit, asbest, talk, bentonitgillarininghamzahiralarimavjud.
SHundayqilib, respublikamizdafoydaliqazilmalarasosanNavoiyQashqadaryo, Surxondaryo, SamarqandvaToshkentviloyatlaridajoylashgan. Farg‘onavodiysiva, xususan, SirdaryohamdaXorazmviloyatlaribuboradadeyarliko‘zgatashlanmaydi.
Rangli, nodirvaqimmatbahometalkonlarida “yo‘ldosh” minerallarko‘puchraydi. Binobarin, bundayrudalarniilojiborichato‘liq, kompleksqaytaishlashtalabetiladi. Umumanolganda, mamlakatimizningfoydaliqazilmalariyoqilg‘i, ranglimetallurgiya, kimyohamdaqurilishmateriallarisanoattarmoqlarinirivojlantirishgaqulayimkoniyatlaryaratadi. Boshqasanoattarmoqlari, ayniqsaqorametallurgiyanikengmiqyosdarivojlantirishuchunesategishlisanoatahamiyatigaegabo‘lganresurssalohiyatimavjudemas.
3. O‘zbekistonningiqlimivasuvresurslari.O‘zbekistoniqlimikeskinkontinental, yoziissiq, qishianchasovuq. Mamlakatichidaesachekkashimolvashimoli-g‘arbdamo‘‘tadil, qolgantekislikhududlardasubtropikxususiyatgaega. Yilliko‘rtachaharoratshimoldagi +8,9 janubdagi +18 darajagachafarqlanadi. Yanvaroyiningo‘rtachaharoratifaqatjanubda – Surxondaryodanoldanyuqori (masalan, Sherobodda +3.6⁰), Ustyurtdaminus 8-11 daraja. Iyuloyidao‘rtachaharoratTermizyokiSHeroboddaplyus 31-32^0,Toshkentda +27⁰, Samarqandda +26⁰, tog‘vatog‘oldihududlardabuko‘rsatkichbirmunchapastroq.
Ma’lumki, o‘simliklarrivojlanishiuchunsutkalikharorat +5⁰darajadanpastbo‘lmasligikerak. Musbatharoratlaryig‘indisivegetatsiyadavrinibelgilabberadi. Respublikamizningengjanubidabumiqdor 4000-4900 darajagaetadi, shimoldavatog‘lihududlardaesau 2000-3000⁰atrofida.
Respublikamizdaquyoshlikunlarko‘p, shuboisbuerdaquyoshenergiyasi-radiatsiyasidanfoydalanishimkoniyatlarihamkeng. XususanbuboradaBuxoro, Samarqand, SurxondaryovaQashqadaryoviloyatlariajralibturadi.
Yog‘in-sochinhamrespublikahududidaturlichataqsimlangan: chekkashimolvashimoli-g‘arbdayiligao‘rtacha 100 mmgahametmaydi, ayrimtog‘vatog‘oldimintaqalaridaesaburaqam 8-9 martaortiq. Engko‘pyog‘inAtlantikanamhavomassasiyo‘nalishigato‘g‘riturgantog‘lihududlardaqaydetiladi (Ugom, Piskom, Qorjantovvab., UrguttumanidajoylashganOmonqo‘tonda). Farg‘onavodiysiningg‘arbiyqismidayog‘in-sochinmiqdorianchaoz (masalan, Poptumanida100 mmatrofida), uningsharqiyqismidaesabundan 2-2,5 martaziyod. BumashhuriqlimshunosolimA.I.Voeykovningnamgarchilikbilanaholijoylashuvi (zichligi) o‘rtasidagiqonuniyaloqadorlikto‘g‘risidagifikrigayaqqoldalilbo‘laoladi. Toshkentdamazkurko‘rsatkich 360-370, Samarqandda 325-330, UrgenchyokiNukusdaesaatigi 80-85 mmnitashkilqiladi.
Yog‘inlarmiqdoriningasosiyqismibahorvaqishoylarigato‘g‘rikeladi, yozdavakuzdaularjudakam. Respublikamizningaksariyathududidamavjud (real) yog‘inmiqdorigako‘ramumkinbo‘lganparlanishba’zijoylarda 8-10 martaortiq. Demak, qurg‘oqchiliksharoitidadehqonchilikfaqatsun’iysug‘orishasosidaolibboriladi.
O‘zbekistonberkgidrologikhavzadajoylashgan, uningaksariyatdaryolaritranzitxususiyatgaega, ya’niularasosanrespublikatashqarisida, qo‘shnimamlakatlarhududida (TojikistonvaQirg‘istonda) shakllanadi. Masalan, Amudaryoningsuvyig‘ishmaydoni 80 kv.kmgayaqin, shundan 8 foiziO‘zbekistongato‘g‘rikeladi, xolos. Sirdaryobuko‘rsatkich, mosravishda, 38 va 10 gateng.
RespublikamizningasosiydaryolariAmudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo, Sheroboddaryovaboshqalar. Ulardanasosanqishloqxo‘jaligida, sug‘ormadehqonchilikdafoydalaniladi. Aynanshumaqsadda 40 danortiqkatta-kichiksuvomborlari, qatorkanallarqurilgan. UlargaChorbog‘, Tuyabo‘g‘iz, Tuyamo‘yin, Kattaqo‘rg‘on, Pachkamor, Andijon, Hisorak, Tollimarjon, Chimqo‘rg‘on, JanubiySurxonvaboshqasuvomborlari, KattaFarg‘ona, Andijonkanali, JanubiyFarg‘ona, KattaNamangan, Amu-Buxoro, Qarshi, Darg‘om, EskiAnhor, Shovot, ToshsakahamdaSirdaryoviloyatidagikanallarmisolbo‘laoladi.
Respublikada yer ostisuvlari, ayniqsaturlimineraltarkibgaegabo‘lganshifobaxshsuvlarhamozemas. UlarXo‘jaikon, Omonxona, Jayronxona, Chorbog‘, Toshkent, Chinobod) vaboshqalardaniborat. Hozirgikundamamlakatimizningturlishaharlaridaxalqorasidaan’anaviynomolgan “Toshkentsuvi” ishlabchiqariladi (Qarshi, Farg‘onavah.k.). SHuningdek, yer ostisuvlariningcho‘lhududlaridachorvachiliknirivojlantirishdahamahamiyatikatta.
4. O‘zbekistonning yer vatuproqresurslari.O‘zbekistonningumumiy yer resurslari 44,9 mlngaatrofida, uning 58-60 foiziqishloqxo‘jaligidafoydalanishgayaroqlihisoblanadi. Sug‘ormadehqonchilikmaydonlari 4,3 mlngektargayaqin, uningyarmidanko‘prog‘itekislikhududlarga, qolganqismitog‘vatog‘oldihududlargato‘g‘rikeladi.
Lalmikoryokitabiiyholdanamlanibdehqonchilikqilinadiganerlarningumumiymaydoni 750 mingga, ularning 3/5 qismitabiiynamgarchilikbilanto‘liqta’minlangan. Tabiiyyaylovlar 22 mlngayokirespublikaumumiymaydoniningtengyarmigayaqininitashkilqiladi. Biroq, buerlarningbarchasihamsuvbilanta’minlanmagan.
Respublikaningko‘pchilikqismidaqo‘ng‘irtuslisurtuproqlar (bo‘ztuproqlar) tarqalgan. Binoancho‘lmintaqasidasurtusliqo‘ng‘ir, cho‘lqumlivao‘tloqituproqlar, sug‘orilibdehqonchilikqilinadiganhududlardaesa (Farg‘ona, CHirchiq-Ohangaron, Mirzacho‘l, Qashqadaryo, Zarafshon, Surxonvodiysidasuryokibo‘ztuproqlarko‘puchraydi. Tog‘lihududlardaesajigarrang, qo‘ng‘irtuslitog‘-o‘rmontuproqlaritarqalgan. Qadimdansug‘orilganvohalar, daryolarningquyiqismida (masalan, Xorazmda) allyuvialtuproqlarhamshakllangan.
4.1. O‘simlikvahayvonotdunyosi. Respublikamiz, sanoatnuqtainazaridanqaraganda, o‘rmonzahirasigaegaemas. Buerdao‘simliklar, xususan, namgarchiliketarlibo‘lgantog‘yonbag‘irlardako‘proq, cho‘lyaylovlariesabahordayam-yashilo‘tloqlarbilanqoplanadi. SHubilanbirgaO‘zbekistonda, ayniqsaSurxondaryoviloyatidaturlixildorivoro‘simliklar, tog‘lardapistazorlarbor. O‘simliklar, ajoyiblandshaftturlari, chinor, baliqliko‘llarningrekreatsiyavaturistikahamiyatinihamta’kidlashjoiz. Hayvonotolamidanesaxo‘jalikjihatdanparrandalar (kaklik, bedana, o‘rdak, g‘ozvab.) baliqvaboshqalarniko‘rsatishmumkin.
5. O‘zbekistonningtabiatdanoqilonafoydalanishvaatrofmuhitmuhofazasi. Tabiatinson, jamoavajamiyatvujudgakelishidanoldinhammavjudbo‘lgan. Butuntaraqqiyotdavomidainsonningtabiatga, uningboyliklarigata’sirikuchayibborgan. SHusabablitabiatni, atrofmuhitnimuhofazaqilishhozirgikunningengdalzarbolamshumul (global) muammosihisoblanadi.
Tabiatvajamiyato‘rtasidagimuvozanatnimumkinqadardinamikholatlasaqlash, tabiiyresurslardanfoydalanishjarayonidaekologikhavfsizliknita’minlashgakattae’tiborqaratilishihambejizemas. Jumladan, 1992 yildaRio-de-Janeyrodabo‘libo‘tganBMTningatrof-muhitgabag‘ishlangankonferensiyasidaqabulqilinganBarqarorrivojlanishkonsepsiyasiaynanshumaqsadlarniko‘zlaydi. Soddaqilibaytganda, bug‘oyaningtubmohiyatibiror-birtabiiyresursdanfoydalanishdaatrofmuhitgazararetkazmasdan, uningkelajakavloduchunhamqolishini, ulardanbizdankeyinhambahramandbo‘lishininazardatutadi.
Ma’lumki, so‘nggiyillardaturlixiltabiiyboyliklarniqazibolish (neft, gaz, ko‘mirharxilrudalarvab.), yangierlarnio‘zlashtirish, o‘rmonlarniqirqish, ayrimhayvonotturlariningyo‘qolibborishi, cho‘llanish, tuproqeroziyasivasho‘rlanishkabinoxushvaziyatlaryuzagakelmoqda-ki, ularkelajakavloduchunxavftug‘diradi. Binobarin, atrof-muhitnimuhofazaqilish, er-suvmelioratsiyasiniamalgaoshirish, kishilarningekologikmadaniyatinishakllantirishkattaamaliyahamiyatgaega.
Respublikamizdahambundaymuammolaryo‘qemas. Ayniqsa, Oroldengizisathiningkeskinpasayishivaquribborishibumintaqadahavfliekologikvaziyatniyuzagakeltiradi. SHuningdek, Mirzacho‘l, Qarshicho‘li, Xorazmvaboshqahududlardatuproqningsho‘rlanishi, CHirchiq-Ohangaron, Farg‘onavodiysi, Navoiyatrofiekologikholatihamtabiiyresurslardanto‘g‘rifoydalanishvaatrof-muhitmuhofazasimuammolariniizchilhaletishnitalabqiladi.
Mustaqilta’limolishuchunsavollar.
1. O‘zbekistonningtabiiysharoitigata’rifbering.
2. O‘zbekistonning yer ostiva yer ustiresurslarinimalardaniborat.
3. O‘zbekistonningiqlimigata’rifbering.
4. O‘zbekistonningsuvresurslariniyoritibbering.