Zbekiston respublikasi

Mustaqilta’limolishuchunsavollar.

1. 
   Sanoattarmoqlariqaysiguruhlargabo‘linadi?
   
2. 
   Qoravarangdormetallurgiyasanoattarmoqlariniajrating.
   
3. 
   Energetikasanoatitarmog‘iqandayyo‘nalishnio‘zichigaoladi.
   
4. 
   Mashinasozliksanoatito‘g‘risidafikrbering.
   
5. 
   Kimyosanoatiqaysihududlardarivojlangan.
   
6. 
   Qishloqxo‘jaligisanoattarmog‘iningyetakchitarmoqlariqaysi.
   

7-mavzu: O‘zbekistonRespublikasiqishloqxo‘jaligitarmoqlari (2 soat).
R e j a:
1. Qishloqxo‘jaligitarmoqlari. yer fondi.
2. Dehqonchiliktarmog‘i.
3. CHarvochiliktarmog‘i.
4. Fermervadehqonxo‘jaliklari.
Tayanchso‘zlar: Qishloqxo‘jaligi, dehqonchilik, chorvachilik, yer fondi, fermerxo‘jaliklari, dehqonxo‘jaliklari, parrandachilik, agroiqlimiyresurs, agrag-industrial, mehnatunumdorligi, shaharxo‘jaligi, mavsumiylik, o‘rmonfondi, yalpihosil.
1. Qishloqxo‘jaligitarmoqlari. Qishloqxo‘jaligiiqtisodiyotningengqadimgitarmoqlaridanbiri. Uhozirgikundajahon, milliyvamintaqaviyiqtisodiyottarkibidayetakchio‘rinlarniegallaydi.
Qishloqxo‘jaligidegandaasosanuningikkitarkibi, ya’nidehqonchilikvachorvachiliktushuniladi. Qishloqxo‘jaligi, birtamondanfaqatdehqonchilikvachorvachilikemas, ikkinchidan, uhududiynuqtainazardanjahonxo‘jaligi, milliyxo‘jalik, mintaqaviyvamahalliy (munitsipal) xo‘jalikdankeyingitaksonomikbirliksanaladi. Iqtisodiyotningbundayhududiytarkibixuddishundayierarxikko‘rinishgaegabo‘lib, tizim-tarkibyondoshuvgamoskeladi.
SHuo‘rindata’kidlashlozimki, shaharxo‘jaligihamo‘zigaxostalqinqilinadi. Uko‘prooqkomunalxo‘jaligi, ichkitransport, maishiysohalarnio‘zichigaoladi.
Qishloqxo‘jaligirivojlanishivahududiytashkiletilishiningquyidagixususiyatlarimavjud:
-engqadimgi, an’anaviyxalqmashg‘uloti;
-mavsumiyxaraktergaega;
-qishloqxo‘jaliginingrivojlanishiob-havo, iqlimsharoitlarigabog‘liq;
-qishloqxo‘jaliginingholati, o‘znavbatida, sanoatga, ayniqsaengilvaoziq-ovqatsanoatrivojlanishigakuchlita’sirko‘rsatadi;
-ushbutarmoqninghududiytashkiletilishiarealxaraktergaega (sanoatnuqtashaklida, transportchiziqsimon, tasmasimon);
-qishloqxo‘jaligining, odatda, mehnatunumdorligisanoatganisbatanpast;
-qishloqxo‘jaligiaholiniiste’molmollaribilan, sanoatnixomashyobilanta’minlaydi;
-qishloqxo‘jaligihududlariuchunxomashyokerakemas, uningasosiagroiqlimiyresurslar, ya’niharorat, namlikvatuproqhisoblanadi.
Qishloqxo‘jaliginingyuqoridagixususiyatlariushbutarmoqningasosiyiqtisodiyvaiqtisodiygeografikko‘rsatkichlarini, rivojlanishivajoylanishinibelgilabberadi.
O‘zbekistonmilliyiqtisodiyotidaqishloqxo‘jaligiyetakchio‘rinlardanbiriniegallaydi. Uningzimmasigayalpiichkimahsulotning 1/6 qismigayaqinito‘g‘rikeladi. So‘nggiyillardarespublikamizdaiqtisodiyotnisanoatlashtirishdasturiniamalgaoshirishnatijasidaqishloqxo‘jaliginingnisbiyko‘rsatkichlari, ya’niulushipasayibborishtendensiyasigaega. (Qishloqxo‘jaliginingrespublikayalpiichkimahsulotidagiulushi 1990 yilda 33,4 %, 2000 yilda 30,0 % , 2010 yilda 17,5 % va 2016 yilda 15,5 % bo‘lgan). SHuasosdamamlakatimiziqtisodiyotiagrar-industrialshakldantobora, asta-sekinindustial-agraryo‘nalishkasbetmoqda.
1.1. yer fondi, tarkibivaundanfoydalanish.
O‘zbekistonRespublikasiningumumiy yer maydoni 44896,9 mingga, shundan 44410,3 minggektariyoki 98,9 foiziturlixilkorxona, tashkilotvamuassasalar, fermerxo‘jaliklarivafuqarolarfoydalanadiganerlarbilanband. O‘znavbatida, buerlarning 4313,3 minggektarini (9,7%) sug‘oriladiganerlartashkilqiladi.
Ma’lumki, yer fondiqaysimaqsaddafoydalanishigaqarab 8 toifagabo‘linadi, ularningengasosiysiqishloqxo‘jaligidafoydalanadiganerlarhisoblanadi. Ushbutoifadagierlarmamlakatimizda 25258,5 minggabo‘lib, ujami yer fondiningyarmigateng. Miqdorjihatidankeyingio‘rinlardazahiraerlar (23,4 %) hamdao‘rmonfondierlariajralibturadi (19,5%).
Jamiekinerlarrespublikada 4071,0 mingga. Uqishloqxo‘jaligidafoydalanadiganerlarning 18,3 foizigateng, shundansug‘oriladiganerlar 3313,1 mingga. SHuningdek, mamlakatimizda, xususanQashqadaryo, JizzaxvaSamarqandviloyatlaridatabiiyholdasug‘oriladiganyokilalmi (bahorikor) erlarhambor. Ularnisbatankammiqdordabo‘lsada, Surxondaryo, NavoiyvaToshkentviloyatlaridahamjoylashgan. Lalmikorerlarningumumiymaydoni 758 minggektar. Odatda, bundayhududlardayog‘in-sochinmiqdoriyiligakamida 200 mmdanortiqvaularasosanbahoroylarigato‘g‘rikelishikerak.
Qishloqxo‘jaligidafoydalanadiganboshqaerlarorasidayaylovvapichanzorlarajralibturadi. Ularningmaydoni 20756 minggayokiqishloqxo‘jaligidafoydalanadiganerlarning 82,2 foizinitashkiletadi. Ko‘pyillikdaraxtzorlar 351 mingga, bo‘zerlar 80,5 mingga (1-rasm).
Mavjudma’lumotlargaqaraganda, o‘tgan 25 yilmobaynidaO‘zbekistondaqishloqxo‘jaligigamo‘ljallanganerlarmiqdoribirozqisqargan. Masalan, agarbundayerlar 1990 yilda 28080,4 minggektargatengbo‘lganbo‘lsa, 2016 yildaular 23258,5 minggektargatushibqolgan. Bungaboshqaturdagierlarningbirmunchako‘payishisababbo‘lgan. 2016 yil 1 yanvarholatigako‘raqishloqxo‘jalikerlarirespublikaumumiy yer maydonining 54,5 foizigateng. Qolganqismio‘rmonlar, butazorlar, vaboshqaerlardaniborat. Buko‘rsatkichmamlakatmiqyosidaQoraqalpog‘istonRespublikasi 30,2 foizdanNavoiyviloyatidagi 80 foizgachafarqqiladi. Nisbatanyuqoriko‘rsatkichlarSamarqandvaQashqadaryoviloyatlarida (74-75%), pastlariesaFarg‘ona, Toshkent, Xorazm, Namanganviloyatlarida (42-50%) qaydetiladi.
Ma’lumki, harqandaymamlakatning yer maydoniuningmuhimmilliyboyligisanaladi. Biroq, buborada, engavvalo, qishloqxo‘jaligidafoydalanadiganerlar, xususanbizningsharoitimizdasug‘oriladigianerlarkattaahamiyatgaega.
Respublikadasug‘oriladiganerlar 1990 yildajami 3407,3 minggektargatengbo‘lganholda, 2016 yildaular 3210,5 minggektarnihosilqilgan.
Mamlakatimizqishloqxo‘jalikerlariturlaritarkibidapichanzorvayaylovlarhamkattamaydonlarniegallaydi. BuxususdaNavoiy, Buxoro, QashqadaryoviloyatlarivaQoraqalpog‘istonRespublikasikeskinajralibturadi. Buesa, chorvachilikni, engavvalo, uninggo‘sht, jun-go‘shtyo‘nalishinirivojlantirishgazaminyaratadi.
Respublikamizdasug‘oriladiganerlarningmeliorativholatiniyaxshilashgaqaratilganDavlatdasturiqabulqilingan. Mazkurmaqsadlidasturdoirasidamamlakatimizturlihududlarida, xususanQoraqalpog‘iston, Xorazm, Jizzax, Navoiy, Sirdaryovaboshqaviloyatlardakattaishlaramalgaoshirilmoqda – drenajvakollektorlar, zovurlarqaytata’mirlanmoqda, erlarningshuriniyuvishgajiddiye’tiborqaratilmoqda. XozirgivaqtdaQoraqalpog‘istonrespublikasisug‘oriladiganerlarining 1/3 qisminimeliorativholatiyomon; buko‘rsatkichJizzaxviloyatida - 11,5%, Navoiyda-10,8%, Sirdaryoda-9,9%, Buxoroda 7,2%, Qashqadaryoviloyatida 6,8% vaxokazo.
2. Dehqonchilik. DehqonchilikO‘zbekistonqishloqxo‘jaliginingmuhimtarmog‘ihisoblanadi. Uningyalpiqishloqxo‘jaligimahsulotidagiulushi, iqlimsharoitigabog‘liqholda, 50-55 foiznitashkilqiladi.
2015yildaekilganqishloqxo‘jalikekinlariningtarkibiquyidagichabo‘lgan (minggahisobida):
Jamiekinekilganerlar 3708,4yoki 100,0 %;
shujumladan:
boshoqlidonekinlari 1679,3yoki 45,3 %;
paxta 1342,5 yoki 36,2 %;
sabzavot 173,0 yoki 4,7 %;
kartoshka 70,7 yoki 1,9 %;
polizekinlari 47,8 yoki 1,3 %;
ozuqavaboshqaekinlar 393,7 yoki 10,6 %.
G‘allachilik. Mamlakatimizmustaqillikkaerishgach, milliyiqtisodiyotnishakllantirish, xususandon (g‘alla, bug‘doy) mustaqilligigaerishishniustuvorvazifalarsifatidaoldingasurdi.
Masalan, 1991 yildarespublikamizda 1908 mingtonnadonliekinlarhosiliolinganbo‘lsa, 2016yildaburaqam 7604 mingtonnagaetdi.
DonlivadukkakliekinlardaQashqadaryoviloyatiyetakchilikqiladi–249,5 mingga; ikkinchio‘rindaJizzax (216,3 mingga), uchinchio‘rindaSamarqandviloyati (189,0 mingga) turadi. Qashqadaryodashuyiliyaqin983 mingt. hosilolingan,Samarqandviloyatida 800, Farg‘onaviloyatida 759mingtonna. Oxirgio‘rinlardamaydonibo‘yichaXorazmvaNavoiyviloyatlari (71,5 va 52,8 mingga), yalpihosilgako‘ra–Qoraqalpog‘istonvaNavoiyviloyatlari (mosravishda, 289,4 va 247,2 mingt.)turadi.
Hosildorlik, 1 gao‘rimlikmaydondanrespublikabo‘yichao‘rtacha 43,6s/gabo‘lganholda, engyuqoriko‘rsatkichgaBuxoroviloyatierishgan–61,7 s/ga.
2016-yildamamlakatdajami 240mingt. makkajo‘xoriva 230 mingt. sholiolingan.
Paxtachilik. Garchirespublikamizdapaxtamaydoniqisqarib, uninghosilikamayibborganbo‘lsada, busohamamlakatimizmilliyiqtisodiyotiningyetakchitarmoqlaridanbirisifatidao‘zahamiyatinisaqlabqoladi. Sababi, aynanpaxta, uningtolasiO‘zbekistoneksportiningasosiymahsulotlaridanbiridir. SHunuqtainazardanrespublikamizxalqaromehnattaqsimotidavajahonbozoridabuboradaengoldingimamlakatlarqatorigakiradi(Xitoy, AQSH, Hindistonvab).
Respublikamizdajamipaxtaekilganmaydonhozirda 1150 minggayaqin.Ko‘rinibturibdiki, paxtamaydonlariyildan-yilgaqisqaribborgan, 1990-yillardaesaburaqamtaxminan 1800-1850 minggektarbo‘lgan. Paxtamaydonlaribo‘yichaQashqadaryoviloyatirespublikamizdabirinchio‘rinda; uningbuxususdagihissasi 12,1 foizgabarobar. Keyingio‘rinlardaBuxoro, Surxondaryo, Sirdaryoviloyatlarituradi.
Paxtaetishtirishdahamviloyatlaro‘rnideyarlishunday – Qashqadaryoviloyatioldinda; Buxoro, SurxondaryovaSamarqandviloyatlarimavqeihamanchayuqori. Respublikamizdayiliga 3350 mingtonnapaxtahosiliolinmoqda.
Kartoshkaetishtirish. Aholisoniningko‘payishi, shaharlarrivojlanishikartoshkagabo‘lgantalabnioshiribboradi. Respublikamizdakartoshkaekiladiganmaydonlaryildan-yilgakengayibbormoqda. 2016 yildaesaburaqam 80,5 minggektargaetdi.
KartoshkachilikxususanSamarqandviloyatidayaxshirivojlangan. Buerdarespublikadaekilgankartoshkamaydonlarining 1/7 qismidanko‘prog‘ijoylashgan (10,9 mingga). 7,0-7,7 minggektardanSurxondaryo, ToshkentvaFarg‘onaviloyatlarida, engozraqam, ya’ni 1,2 va 1,9 minggaNavoiy, SirdaryovaJizzaxviloyatlarigategishli.
1991 yildajamikartoshkahosili 351,8 mingt. bo‘lgan, 2016yilda2200mingtonnanitashkilqildi.
2015yildarespublikaviloyatlaridakartoshkaetishtirishquyidagichabo‘lgan: Samarqand-381,7 mingt., hosildorlik 258,5 s/ga; Toshkent-278,8 va 219,5; Farg‘ona-180,1 va 195,7; Andijon-170,5 va 193,1 s/ga (O‘zbekistondao‘rtacha 194,9 s/ga).
Sabzavotetishtirish. Dehqonchilikningushbuturiham, umumanolganda,rivojlanibbormoqda. CHunonchi, barchaturdagisabzavotlarrespublikada6800mingtonnanitashkilqilmoqda.
Jamisabzavotekilganmaydon 2016yilda 185,0 mingga (2005 yilda-137,7 mingga), hosildorliko‘rtacha 252,5s/ga. Ekinmaydonibo‘yichaToshkent (35,5mingga) hamdaSamarqand (28,5mingga) viloyatlariyetakchilikqiladi.
Sabzavotyalpihosilibo‘yichahamshuviloyatlarkeskinajralibturadi: Toshkentviloyatida 1450mingt., Samarqandda–1250 mingt. Uchinchio‘rindaAndijonviloyati – 1000mingt. HosildorlikningyuqoridarajasiSamarqandvaAndijonviloyatlaridako‘zgatashlanadi: mosholda 350va 295s/ga.
Polizchilik. O‘zbekistondapolizchilikqadimdanrivojlangan. Mamlakatimizdaetishtirilganshirin-shakarqovunvatarvuzlarallomalarimizningasarlarida, chetdankelgansayyohlarma’lumotlaridahamaksettirilgan.
Mustaqillikningdastlabki, ya’ni 1991 yildaO‘zbekistondajami 926 mingt. polizmahsulotlarietishtirilgan. 2016yilda 1382 mingtonnahosilolingan.
Jamirespublikadapolizekinlarimaydoni 2016yilda55,8 minggektardan (2005 y.-33,9 mingga) iboratbo‘lgan.
YalpihosilSirdaryoviloyatidaengyuqori-240 mingt. atrofida. Bog‘dorchilikvauzumchilik.O‘zbekistondaquyoshnuri, issiqlikningyuqoriligiturlixil, qandmoddasigaboyshirinmevavauzumlarnietishtirishgaimkonberadi. Buerdaolma, o‘rik, anor, anjir, xurmo, behi,nok, gelos, shaftolivaboshqalar, subtropikmevalar (limon), turlinavliuzumlaretishtirishazaldankattaahamiyatgaega.
Mavjudma’lumotlargaqaraganda, respublikamizda 1991 yilda 517 mingt. mevava 480 mingt. uzumolingan. 2016y.-1910 va1050mingtonna.
O‘zbekistonbo‘yichajamitokzorlar 2016 yilda 168 minggabo‘lgan (2005 y.-121 mingga). BuxususdaSamarqandviloyatikeskinajralibturadi– 69 minggayokirespublikauzumzorlarining 33,4 foizi. Keyingio‘rinlarniToshkent (21,5 mingga), Surxondaryo (16,5 mingga) vaNamangan (14,5 mingga) viloyatlariegallaydi.
UzumningyalpihosiliO‘zbekistonbo‘yicha 2016 yilda 1150 mingt., uning 390 mingtonnasibirginaSamarqandviloyatigato‘g‘rikeladi (hosildorlik 120,5 s/ga, respublikadao‘rtacha 98,2 s/ga). Ikkinchipog‘onanipoytaxt-Toshkentviloyatiegallaydi – 135 mingt.
3. Chorvachilik.Qishloqxo‘jaliginingikkinchiasosiytarmog‘ichorvachilikhisoblanadi.
Qoramolchilikchorvachilikningasosiyyo‘nalishihisoblanadi. Uaholiningengmuhimoziq-ovqatturi, ya’nisutvago‘shtbilanta’minlaydi. Yirikshoxliqoramollarniboqish, odatda, sug‘ormadehqonchilikkaixtisoslashganhududlardayaxshirivojlangan. Xususan, sutvasut-go‘shtchorvachiligiyuqoridarajadasanoatlashganvashaharlashgan (urbanizatsiyalashgan) mamlakatvamintaqalariqtisodiyotiuchunxos.
O‘zbekistonRespublikasida, 2016 yil 1 yanvarholatidajami 9694,5 mingboshyirikshoxliqoramollarbo‘lgan. Hozirgivaqtdayirikshoxliqoramollarsonibo‘yichabirinchio‘rindaSamarqand (1250 mingbosh), ikkinchio‘rindaQashqadaryo (1120,5 mingbosh) viloyatlarituradi.
O‘zbekistondaqo‘yvaechkilarniboqishqadimdanrivojlangan.Mamlakatimizda 2016 yil 1 yanvarholatigako‘rajami 17500 mingboshqo‘yvaechkilar (asosanqo‘ylar) qaydetilgan.
Buxususdaengoldingio‘rinlarniQashqadaryo (3550 m.b.), shuningdek, Navoiy (1950 m.b.), Surxondaryo (1850 m.b.), Samarqand (1750 m.b.) hamdaBuxoro (1660 m.b.), Jizzax (1440 mingbosh) viloyatlariegallaydi. AynivaqtdaSirdaryoviloyatidachorvachilikningmazkurturideyarlirivojlanmagan – atigi, 198 mingbosh.
Respublikada, 01. 01. 2016yilma’lumotlarigabinoan,jami55755mingboshparrandalarbo‘lgan. Ularning30 foizibirginapoytaxtviloyatigato‘g‘rikeladi.
2016yildaO‘zbekistonda 1660mingtonnago‘shtetishtirilgan.
Samarqand, QashqadaryovaToshkentviloyatlariningishtirokikatta. Sutengmuhimoziq-ovqatmanbaihisoblanadi.
2016yildamamlakatimizdajami 6680,5mingt. sutishlabchiqarilgan. UshbusohaxususanSamarqand, QashqadaryovaXorazmviloyatlaridayuqoriko‘rsatkichlarqaydetgan.
2016 yildamamlakatimizdajami 3850,5 mln. donatuxumtayyorlangan.
Junetishtirishengavvaloqo‘yvaechkilarni, xususanqo‘ylarniboqishbilanbog‘liq. 2016 y. – 28,5 mingtonnajuntayyorlangan, hududiytarkibdaQashqadaryoviloyatikeskinoldinda – 21 %. SHuningdek, Samarqand, Navoiy, Buxoro-xullas, cho‘llimintaqalardajunchorvachiligiyaxshiyo‘lgaqo‘yilgan.
O‘zbekistonda, xususanqo‘ychorvachiligibilanhududiybog‘liqholdateriishlabchiqarishhameksportahamiyatigaega. CHorvachilikningmazkuryo‘nalishiengavvaloBuxoro, Navoiy, Qashqadaryo, Samarqandviloyatlaridarivojlangan (2016 y. respublikamizda-995 mingdonatayyorlangan).
YUrtimizdapillachilikqadimdanrivojlanibkelgan.
2016 yilyakunlarigako‘ra, O‘zbekistondajami 28,2 mingt. pillaetishtirilganbo‘lib, uningasosiyqismiFarg‘onavodiysiviloyatlarigato‘g‘rikeladi.
4. Fermervadehqonxo‘jaliklari.Respublikamizmustaqillikkaerishgachkattaiqtisodiyislohotlarniamalgaoshirdi.Jumladan, qishloqxo‘jaligideyarlibutunlaydavlatixtiyoridanolindi. Hozirgivaqtda 100 foizgayaqinqishloqxo‘jaligimahsulotinodavlatsektoridayaratiladi. Buboradafermervadehqonxo‘jaliklarigaustuvorahamiyatqaratildi.
O‘zbekistonRespublikasida 01. 01. 2016 y. ma’lumotlaribo‘yichajami 76981 tafermerxo‘jaliklariqaydetilgan. Fermerxo‘jaliklarigabiriktirilgan yer maydonlarihamyildan-yilgaoshibbormoqda.
2016 yilda 5950,5 minggektargaetgan. Hozirgivaqtdafermerxo‘jaliklarirespublikajamiqishloqxo‘jaligimahsulotlarining 38,0 foizinita’minlamoqda.
2016yildafermerxo‘jaliklarirespublikamizdaetishtirilgandonning 88,5 foizini, paxtaning 99,5foizinibergan.