Zbekiston respublikasi

Mustaqilta’limolishuchunsavollar.
1. Buxoro-Navoiyiqtisodiyrayonigata’rifbering.
2. Buxoroviloyatitabiiysharoitivaresurslari.
3. Buxoroviloyatiaholisi, uningtabiiyko‘payishivazichligi.
4. Buxoroviloyatidasanoatningqaysitarmog‘irivojlangan.
5. Buxoroviloyatiqishloqxo‘jaligitarmog‘igata’rifbering.
6. Buxoroviloyatidatarixiyobidalarvaturizmqandayrivojlangan.

20-mavzu: Buxoro-Navoiyiqtisodiyrayoni (Navoiyviloyati) 2 soat.

R e j a:
1. Navoiyviloyatininggeografiko‘rni, tabiiysharoitivatabiiyresurslari.
2. Aholisivamehnatresurslari.
3. Iqtisodiyoti, uningtarmoqlari.
4.Transportvatashqiiqtisodiyaloqalar.

Tayanchso‘zlar: Nurotatog‘tizmasi, qoldiqtog‘lar, tog‘bo‘loqlarvag‘orlar, Sarmishsoydarasi, Navoiytog‘kon-sanoati, oltinkoni, ranglivanodirmetallar, Uchquduq, Zarafshonshaharlari, NavoiyEIZ, IES, AES, rekreatsiya.

Buxoro-Navoiyiqtisodiyrayoniningmaydoni151,4 mingkv.km. (SHundan, Buxoroviloyatining yer maydoni 40,3 mingkv.km. ni, Navoiyviloyatining yer maydoni 111,0 mingkv.km.nitashkiletadi) vaunda 2794,1 mil. kishi (Buxoroviloyatida 1843,4 mil.kishi, Navoiyviloyatida 950,7 mingkishi) istiqomatqiladi.
1. Navoiyviloyatininggeografiko‘rni, tabiiysharoitivaresurslari.
Viloyatdastlab 1982 yil 20 apreldatashkiltopib, 1988 yilgachashumaqomdamavjudbo‘lgan. So‘nggimarta 1992 yil 27 yanvardaqaytatiklangan. Maydoni 111,0 mingkv. kmyokirespublikahududiningyaqin 1/4 qismigateng. Aholisoniesa 950 mingkishi (mamlakataholisining 3,0 foizi).
Navoiyviloyatiningichkima’muriytuzilishijihatidan 2ta (NavoiyvaZarafshon) shaharva 8 ta (Karmana, Konimex, Navbahor, Nurota, Tomdi, Uchquduq, Xatirchi, Qiziltepa) tumanlardaniborat.
NavoiytumanlariorasidaUchquduq (46,6) vaTomdi (42,5 mingkm² ) tumanlarimaydonikatta.
Engkichiktuman - Karmanavaengkattatuman - Uchquduqo‘rtasidagitafovut 49,1 martagabarobar.
TumanlarorasidaKarmanavaNurotarespublikamizdabirinchilarqatoridatashkiletilgan.
Navoiyviloyatitashkiletilgungaqadarjanubiyhududlar – Qiziltepa, Karmana, NavbahortumanlariBuxoroviloyati, Xatirchi, NurotaSamarqandviloyatitarkibidabo‘lgan. BirvaqtlarUchquduqvaTomditumanlariQoraqalpog‘istonRespublikasitasarrufigakirgan.
Navoiyviloyatirespublikamizhududiymehnattaqsimotidaasosantog‘-konsanoati, xususanranglimetallurgiya, kimyo, qurilishmateriallarisanoatihamdaqishloqxo‘jaligidago‘sht-junchorvachiligigaixtisoslashgan. Uninghissasigarespublikayalpiichkimahsulotining5.4,sanoatishlabchiqarishining10.6, qishloqxo‘jaligiyalpimahsulotining 4.5, investitsiyahajmining 48.0, chakanasavdoaylanmasining 4.2, pullikxizmatlarning 3.3 foizito‘g‘rikeladi. Eksportvaimportdaviloyatulushi 4,4 %. Sanoatmahsulotiningqiymatibo‘yichaNavoiyviloyatiToshkentshahri, QashqadaryovaAndijonviloyatlaridankeyingi 4-o‘rindaturadi.
1.1. Geografiko‘rnivaresurssalohiyati. Viloyatmamlakatimizningmarkaziyvashimoliyqismidajoylashgan. UkattamasofadaQozog‘istonRespublikasibilanchegaradosh. SHuningdek, viloyathududig‘arbdaBuxoro, janubvajanubi­-sharqdaSamarqandvaqismanJizzaxviloyatlaribilan, shimoldavashimoli-­g‘arbdaQoraqalpog‘istonRespublikasibilan,janubdajudaqisqamasofadaQashqadaryoviloyatibilantutash.
1-jadval
Navoiyviloyatitumanlarihaqidaayrimma’lumotlar (01.01.2015 y.)

t/r	Qishloqtumanlari	Tashkiltopganyili	Ma’muriymarkazi	Tumanlarmaydoni, mingkvkm	Aholisi
					mingkishi	zichligi, 1 kv.km/kishi
1	Karmana	09.09.1926	Karmanash-cha	0,95	103,3	108,7
2	Konimex	29.12.1965	Konimexsh-cha	9,14	31,0	3,4
3	Navbahor	12.03.1980	Beshrabotsh-cha	1,57	95,6	60,9
4	Nurota	29.09.1926	Nurotash.	6,53	81,5	12,8
5	Tomdi	03.07.1927	Tomdibuloqsh-cha	42,49	16,8	0,4
6	Uchquduq	25.03.1982	Uchquduqsh.	46,63	35,9	0,8
7	Xatirchi	03.12.1964	YAngirabotsh.	1,42	170,3	120,0
8	Qiziltepa	07.12.1970	Qiziltepash.	2,19	131,5	60,0
	Navoiyviloyati	27.01.1992	Navoiysh.	110,99	873,0	7,9

Navoiyviloyatio‘ziningorografikxususiyatlaribo‘yicharespublikaningboshqamintaqalaridankeskinfarqqiladi. Uninghududidakichik-­kichikqoldiqtog‘liklarmavjud. Pasttekisliklarchekkashimolvashimoli­g‘arbda (Qi­zilqumcho‘llari), botiqlar – Mingbuloq, Molali, Qoratov – viloyatningichkiqismidajoylashgan. Balandliklardengizsathidan 250-300 myuqorida, tog‘liklarningengtepanuqtalariesa 1800 metrgayaqin (Oqtovtizmasida).

Nurota, Oqtov, Qoratovtizmalarijanubvajanubi-­sharqdaTurkistonvaZarafshontizmalarigaqo‘shilibketadi. Mazkurtog‘larturlixilqazilmazahiralargaboy. Bujihatdanayniqsakichikqoldiqtog‘larningahamiyatikatta (Bo‘kantov, Etimtog‘Tomditov, Qozoqtov, Quljuqtov, Beltov, Ovminzatov). Bo‘kantovningengbalandnuqtasiIrmirtog‘i - 764 metrdengizsathidanbalandlikda, Etimtog‘niki - 565 m., Tomditov(Oqtog‘)da - 974 m., Qozoqtovda - 612 m., Nurotatog‘idagiAvga (1701 m) viloyatningengbalandnuqtasihisoblanadi.
E’tirofetishjoizki, xuddishunday yer ustiningtuzilishiuningqazilmaresurslargaboyliginihamko‘rsatadi. Viloyathududi, engavvalo, o‘ziningoltinzahiralaribilanajralibturadi. Buerdauran, fosforit, asbest, dalashpati, marmar, qurilishmateriallarixomashyosivaboshqakonlarhammavjud. Aynananashumineralxomashyoresurslariviloyatiqtisodiyotinishakllantirish, uningishlabchiqarishvaeksportsalohiyatinirivojlantirishdamuhimrolo‘ynaydi.
OltinkonlariOltintov, Ko‘kpatas, Jeltoy, Tomdibuloq, Belpontov, Muruntov, Amantoytov, Adjibugur, Aristontolda, fosforitJeroy-Sardobakonida, marmarG‘ozg‘on, Oqtov, Ko‘kpatasda, oxaktoshTomdibuloqda, polimetalrudalarOqetpes, Ko‘kmanachi, Vыsokovoltnoe, Qorabugutda, misQoramurunda, turlixilqurilishmateriallarixomashyosiOytim, Bepasan, Azkamar, Jeroykabikonlardabor.
Iqliminihoyatdaquruqvakontinental, yog‘in­sochinmiqdorijudaoz (o‘rtacha 100-200 mm). Buesaviloyatdaqishloqxo‘jaligini, xususanuningdehqonchiliktarmog‘inirivojlantirishgaqulaysharoityaratmaydi. SHubois, Navoiyviloyatiasosanyaylovchorvachiligi, qorako‘lchilikkaixtisoslashgan.
Viloyatdagidrografikshaxobchalarrivojlanmagan; NavoiyshahriyaqinidaZarafshondaryosiningsuvijudaozayibqoladi. Janubiyrayonlardasug‘ormadehqonchilikniyuritishmaqsadidaQuyimozor, SHo‘rko‘l, To‘dako‘lsuvomborlariqurilgan. SHuningdek, buerdaAmu-Buxoro, O‘rtacho‘l, Konimexkanallarihammavjud.
2. Aholisivamehnatresurslari.Navoiyviloyatiningdemografiksalohiyatiunchakattaemas. Hududsuvzahiralarigatanqisligitufayliaholizichliginingengpastko‘rsatkichlarigaega (1 km²ga 7,9kishi-O‘zbek-istondaoxirgio‘rinda).
Jumladan, uUchquduqtumanida 1 kishigahametmaydi, Tomdidabundanhamkam - 0,4 kishi. FaqatXatirchivaKarmanatumanlaridaaholizichroqjoylashgan (120va109kishi).
2016 yildaviloyatdatug‘ilish 21,2, o‘lim 4,6 vatabiiyko‘payish 16,6 promille.
Aholimigratsiyasihammanfiynatijagaega. CHunonchi, 2015 yildatashqimigratsiyaqoldig‘iviloyatbo‘yichaminus 1787 va 2010 yilda 1678 kishinitashkilqilgan. Engkattamigratsion “yo‘qotish” Konimex, TomdivaNurotatumanlaridaqaydetiladi.
Viloyatmarkazi – Navoiyshahridatug‘ilish 2016 yilda 18,7, o‘lim 4,9, tabiiyko‘payish 13,8 promille, Zarafshonshahridabuko‘rsatkichlarmosholda 21,1; 5,0 va 16,1 promille.
Aholimilliytarkibidaasosiymillatvakillario‘zbeklar 83,8 foiznitashkilqiladi. SHuningdek, qozoqlar 5,7 %, ruslar 3,3 %, qoraqalpoqlar 2,4 %, tojiklar 1,5 foizistiqomatqilishadi.
Viloyatda 6 shaharva 38 shaharchamavjudbo‘lib, ularningbarchasidajamiaholiningyarmiyashaydi.
Umumiyurbanizatsiyadarajasiviloyatda 40,4 %. Viloyatmarkazi - Navoiyda 136 ming, Zarafshonda 76 mingaholiyashaydi; Nurota, Uchquduq, Karmanada 20-30 mingdankishibor.
Navoiyshahrio‘ziningdemografiksalohiyatigako‘raaglomeratsiyamarkazibo‘lishigaloyiq, uningatrofida “yo‘ldosh” shaharchalar (Qiziltepa, Karmana, Beshrabot, Konimex, Tinchlik, Malikrabot) bor. Bushaharrespublikaboshqaviloyatmarkazlaridano‘ziningarxitekturasi, qurilishiva, xususanyuksaksanoatsalohiyatibilanfarqlanibturadi.
Viloyatda, 1 yanvar 2016 yilholatigako‘ra, mehnatgalayoqatliyoshdagiaholisoni 510 mingkishi, iqtisodiyfaolaholi 450 mingkishi, iqtisodiyotdabandbo‘lganlaresa 410 mingkishi.
3. Iqtisodiyoti,uningtarmoqlari.Navoiyiviloyatidabirinchilardanbo‘libNavoiyshahri (AeroporthududidaXalqoralagistikmarkaz) erkiniqtisodiyzonagaaylantirildi. Oqibatdaiqtisodiyotningrivojlanishdarajasiyanadiyaxshilandi.
Viloyatiqtisodiyotiindustrial - agraryo‘nalishgaega.
Aynikundaviloyatda 60 taqo‘shmakorxonafaoliyatolibbormoqda.
YAlpihududiymahsulotning 47 foizinisanoat, 6.9 foiziniqurilish, 14,0 foiziniqishloqxo‘jaligi, 7,9 foizinitransportvaaloqaberadi.
Mintaqaiqtisodiyotidasanoatyetakchio‘rinniegallaydi. 2016 yilyakunlarigako‘ra, kimyosanoatiningyalpisanoatmahsulotiqiymatidagiulushi 31,3 %, qurilishmateriallarisanoati 36,4 %, engilsanoat 13,0 %, ranglimetallurgiya 12,2 % nitashkilqiladi.
BiryildaNavoiyviloyatida900-950 mingtonnaammiakselitrasi, 450-470 mingt. sintetikammiak, 30-35 mingt. ishqorlikislota, 10-15 mingt. nitrontolasi, 18-20 mingt. natriysianisti, 10-12 mingt. suyultirilganxlorishlabchiqariladi. SHuningdek, buerdaboshqakimyomahsulotlari, masalan, o‘simliklarnikimyoviyhimoyaqilishvositalari, sirka, gipoxloridnatriykabilarolinadi. Asosiykorxonalari “Navoiyazot”, “Elektroximsanoat” hisoblanadi, ularmamlakatimizeksportidahamfaolqatnashishadi. Ayniqsa, mamlakatimizxo‘jaligiuchunnihoyatdazarurbo‘lgansuperfasfatzavodixomashyosi - fosforitlarhamNavoiyviloyatihududidaishlabchiqariladi.
Navoiyviloyatiningkimyosanoatirespublikamizdaoldingimavqelarniegallaydi. Buhususdaqurilishmateriallarisanoatininghamahamiyatikatta – engyiriksementzavodiaynanshuerda, ya’niNavoiyshahridajoylashgan. Biryilda 3625 mingt. atrofidasementolinadi (respublikamizda 6900-7100 mingt. demak, uningyarmisiniaynanshuviloyatdaishlabchiqariladi). Sementdantashqaritemir-betonmahsulotlari, marmarplitalari, ohak, shag‘altoshkabiqurilishmateriallariolinadi. Navoiyqurilishtashkilotlarirespublikamizdakattabinokorlikishlarinibajaradi.
Xalqiste’molmollaridan 55-60 mingt. un, 40-45 mingt. omuxtaem, 7 mingt. o‘simlikyog‘iishlabchiqariladi. Paxtatolasibo‘yichaviloyatrespublikadaoxirgio‘rindaturadi. Jamisanoatkorxonalari 1147 ta, yiriklari 22 ta, sanoatdabandbo‘lganishchivaxodimlarsoni 80 mingkishi.
Asosiysanoatkorxonalari, yuqoridagilardantashqari, NavoiyIES, “Qizilqumsement”, “Qizilqum – Rus - Nur”, Tog‘-metallurgiyakombinativaboshqalar.
AsosiysanoatmarkazvapunktlariNavoiy, Zarafshon, Uchquduq, Qiziltepahamda “resurs” shaharchalar: G‘ozg‘on, Muruntov, SHalkar, Langarkabilar. YAngirabotvaMalikraboddapaxtatozalashzavodlaribor.
Navoiyshahriborgansariyiriksanoattugunivarespublikamizningo‘sishqutbigaaylanmoqda. Buerdashaharaeroportiasosidamamlakatimizdailkbor “Navoiyerkiniqtisodiy-industrialzona”siyaratildi.
Geoekologikmuammolarnihame’tibordanqoldirmaslikkerak. Ekologikmuammolar, ayniqsa, Navoiyshahrivauningatrofiuchunkeskin. Kattashahardaqatorulkan, ekologikjihatdanancha “xavfli” sanoatkorxonalarining (ularkimyo, ranglimetallurgiya, qurilishmateriallarivaelektr-energetikagategishli) hududiy-urbanistikmujassamlashuvi, albatta, atrof-muhitga, atmosferahavosivasuvgakattata’sirko‘rsatadi. SHunuqtainazardanhamsanoatishlabchiqarishinimodernizatsiyaqilish, chiqindilarniutilizatsiyaqilish, ya’niqaytaishlashbundaykattasanoatmarkaziistiqbolrivojlanishiningustuvoryo‘nalishlaridanbiribo‘lmog‘ikerak.
3.1. Qishloqxo‘jaligi.Qishloqxo‘jaligiviloyatyalpihududiymahsulotiningatigi 14,0 foizini, mamlakatyalpiichkimahsulotining 4,4 foiziniberadi. Agroiqtisodiyottizimidachorvachilik, asosanuningjun - go‘shtyo‘nalishiyetakchilikqiladi. Uninghissasigajamiqishloqxo‘jalikmahsulotlarining 57,8 foizito‘g‘rikeladi.
Viloyatdaqishloqxo‘jaligidafoydalaniladiganerlar 8891,9 minggektarniyokiumumiyhududning 81,2 % nitashkilqiladi. Jamiekinmaydonlari 105,9 minggayokiqishloqxo‘jaligidafoydalaniladiganerlarningatigi 1,3 foizigateng.
Viloyatdajamiekinmaydoni 2016 yilda 105,9 minggektardaniboratbo‘lgan. Uningyarmidonliekinlarbilanband, shujumladanboshoqliekinlar 51,8 mingga. Buekinlartarkibidaasosiymaydonlarnibug‘doyegallaydi (49,6 mingga).
Yiliga250 mingt. bug‘doyolinadi. SHuningdek, donuchunmakkajo‘xorihamekiladi, uningmaydoni 1,0 minggektardanko‘proq.
Paxtachiliksustroqrivojlanganvaundanjoriyyilda 97 mingtpaxtaxomashyosiolindi. Paxtaetishtirishko‘proqXatirchi, QiziltepavaNavbahortumanlaridayo‘lgaqo‘yilgan. Boshqatexnikaekinlaridanqismanmasxar (2,5 mingga, hosil 1,2 mingt), kungaboqarhamdazig‘irvakunjutekiladi. Yiligao‘rtacha 40 mingtonnadanko‘proqkartoshkaetishtiriladi.
Sabzavotchilikningumumiymaydoni 3,3 mingga, yalpihosil 149 mingt. Mevachilikasosanjanubda (Xatirchitumanida) rivojlangan.
Biryildaqishloqxo‘jaligida 93 mingtgo‘sht (tirikvaznda), 272 mingt. sut, 145 mlndonatuxum, 2953 tonnajun, 278 mingbirlikqorako‘lterisi, 960 tonnapillaolinadi. Junvaqorako‘lterisinietishtirishdaNavoiyviloyatirespublikadaoldingio‘rinlardaturadi; respublikadaetishtirilganjunning 13 foizivaqorako‘lterisining 30 foiziaynanshuviloyatzimmasigatushadi. Yirikshoxliqoramollarsoni, 1.01.2016 yilholatida, 385,5 mingbosh, shujumladan, sigirlar 195 mingbosh, qo‘yvaechkilar (asosanqo‘ylar) 1950 mingbosh. Qo‘ychilikborasidaNavoiyviloyatirespublikamizdakeskinajralibturadi.
3.2. Ijtimoiysohalar. Sog‘liqnisaqlashtizimidajami 46 tamuassasalarmavjud, ulardabemoro‘rinlari 4345 ta (har 10000 kishiga 50 ta). Ambulatoriya – poliklinikalar 280 ta, har 10 mingaholigavrachlarsoni 33 kishi, o‘rtameditsinaxodimlarisoni 138 kishi. Viloyatdaqishloqvrachlikpunktlarisoni 148 ta. Maktablarsonibuerdako‘proqbo‘lsada, ulardao‘quvchilarsonianchaoz (ayniqsa, kichikvamaydaqishloqlarda). Viloyatdaakademiklitsey, kasb-hunarkollejlari 2 taoliyo‘quvyurtlaribor. Jumladan, NavoiyshahridarespublikamizdayagonaTog‘-geologiyainstitutijoylashgan.
Ma’lumki, cho‘lsharoitidaaholinitozaichimliksuvibilanta’minlasho‘tamuhimmasalahisoblanadi (qadimdahambumuammokeskinligidanbundaysuvtanqishududlardasardobalarqurilgan). Aholinimarkazlashganichimliksuvibilanta’minlashninghozirgidarajasi 80,1 %. Xususan, nochorahvolNavbahorvaTomditumanlarida: mosholda, 41,9; 46,4 %.
4.Transportvatashqiiqtisodiyaloqalar. Viloyatdatransporttizimiunchayaxshirivojlanmagan. Uningjanubidanxalqarotemirvaavtomobilyo‘llaro‘tadi, anashuyo‘llargaperpendikulyarshakldaNavoiy - Uchquduq-Miskin-Nukusyo‘nalishidatemiryo‘lqurildivauningishgatushishibilanXorazmviloyativaQoraqalpog‘istonRespublikasimamlakatimizningboshqahududlaribilanbevositatemiryo‘lorqali, ya’niTurkmanistongachiqmasdanbog‘landi. Natijada, Navoiyshahrining (Karmanabilanbirga) transporttugunivazifasiyanadakuchaydi, Zarafshon, Uchquduq, Konimexshaharlaririvojlanishiga, cho‘lhududitabiiyresurslaridanfoydalanishgahamqulayimkoniyatlaryaratildi.
Viloyatbo‘yichayukaylanmasi 2750 mln. tkmni, yo‘lovchiaylanmasi 2860 yo‘lovchikilometrnitashkilqilgan; tashilganyuk 650 mingt., yo‘lovchi 460 mingkishi.
NavoiyiviloyatidatashkiletilganNavoiy (Xalqoralagistikmarkaz) erkiniqtisodiyzonasiningtashqisavdoaylanmasidao‘zo‘rnimavjud.
2016 yildatashqisavdoaylanmasi 988 mln. AQSHdollar, shundaneksport650,import395mln. dollar. Tashqisavdoaylanmasiningasosiyqismi, eksportning 80,4 % vaimportning 90,7 foizibirginaNavoiyshahrigato‘g‘rikeladi. TumanlarmiqyosidafaqatKarmananiajratishmumkin.
Eksporttarkibidakimyosanoatimahsulotlari 66 %, paxtatolasi 9,0 %, xizmatlar – 5,5 %. Importdamashinavauskunalar 56,3 %, kimyosanoatimahsulotlari 20,2 %, qoravaranglimetallar 11,7 %. Viloyatningtashqiiqtisodiyaloqalariasosan “Uzoqxorij” mamlakatlaribilanolibboriladi, ularninghissasieksportda 89,0 %, importda 51,8 %.
4.1. Ichkihududiytafovutlar. Viloyatningtabiiysharoitivaubilanbog‘liqholdaishlabchiqarishnihududiytashkiletishxususiyatlari 2 taiqtisodiyrayonniajratishgaasossifatidaxizmatqiladi. BiriJanubiyrayonbo‘lib, uningtarkibigaNavoiyshahri, Karmana, Xatirchi, Nurota, NavbahorvaQiziltepatumanlarikiradi.
Rayonmarkazi-Navoiyshahri, aynivaqtdarespublikamizningyiriksanoatmarkazi. SHaharjudako‘rkamvaobod, arxitekturaqurilishinamunaviy. CHo‘lsharoitidashaharsozlikningbundayyutuqlariuchunNavoiyshahri 1972 yildaP.AberkrombinomidagiXalqaroarxitektorlarmukofotibilantaqdirlangan.
SHimoliyrayongaikkitakatta, cho‘lhududlariniegallaganTomdivaUchquduqtumanlarikiradi. Aholisisiyrak, ishlabchiqarishalohida “o‘choqlar” shaklidajoylashgan. Bepoyoncho‘lsharoitidazamonaviyZarafshonshahriqadko‘taribturadi; Uchquduqhamrivojlanibbormoqda, uningtransport-geografiko‘rnihamanchayaxshilandi. Rayonekstensivcho‘l-yaylovchorvachiligigavatog‘-konsanoatigaixtisoslashgan.