Zbekiston respublikasi

Mustaqilta’limolishuchunsavollar.
1. Qo‘yiAmudaryoiqtisodiyrayonigata’rifbering.
2. QKRtabiiysharoitivaresurslari.
3. QKRsanoatiningqaysitarmog‘iyaxshirivojlangan.
4. QKRqishloqxo‘jaligitarmog‘igata’rifbering.
5. QKRdaqandaytarixiyvaarxitekturaobidalarmavjud.

24-mavzu:QuyiAmudaryoiqtisodiyrayoni (Xorazmviloyati) 2 soat.

REJA:
1. Viloyatninggeografiko‘rni, tabiiysharoitivatabiiyresurslari.
2. Aholisivamehnatresurslari.
3. Iqtisodiyoti, uningtarmoqlari.
4.Transportvatashqiiqtisodiyaloqalar.
Tayanchso‘zlar: “Ichanqa’la”. Xiva, HazaraspEIZ, Pitnak, SHavatkanali, gilamto‘qishfabrikasi, Tuyamo‘yinGES, Xorazmqovunlari, Xivashahriobidalari, turizmvarekreatsiya.
1. Viloyatninggeografiko‘rni, tabiiysharoitivatabiiyresurslari.
Viloyat 1938 yildaO‘zbekistonRespublikasitarkibidatashkiltopgan.
Hozirgikundaviloyatda1ta (Urganch) shahri (2700 yillikyubileyininishonlagantarixiyXivashahrihammavjudvauning “Ichanqa’lasi” boytarixiyobidalargaega. UndaXivaxonligio‘zdavlatigaegabo‘lgan) va 10 ta (Bog‘ot, Gurlan, Urganch, Hazorasp, Xonqa, Xiva, SHovot, YAngiariq, YAngibozor, Qo‘shko‘pir) tumanlarnio‘zichigaoladi.
Dastlabkitashkiltopgantumanlar 1926 yilda: Gurlan, Urganch, Hazorasp, Xiva, SHovot, YAngiariqtumanlari, so‘ngitumanlarBog‘ot (1970y.), YAngibozor (1981y.).
SHutartibdaviloyatmaydoni 6,05 mingkm²vabujihatdanurespublikadafaqatSirdaryovaAndijonviloyatlaridankattaroq, xolos. Aholisi, 2016 yil 1 yanvarma’lumotlarigako‘ra, 1776,8mingkishi. Ma’muriymarkazi-Urganchshahri.

1-jadval
Xorazmviloyatitumanlariningmaydonivaaholisi.

t/r	Tumanlar	Tashkiltopganyili	Maydoni, mingkv. km	Aholisi, mingkishi (01.01.2011)	Zichlik, 1 km^2/kishi
1.	Bog‘ot	07.12.1970	0,44	138,7	315,2
2.	Gurlan	29.09.1926	0,44	128,3	291,6
3.	Urganch	29.09.1926	0,45	165,0	366,7
4.	Hazorasp	19.09.1926	2,06	212,0	103,0
5.	Xonqa	26.12.1973	0,43	158,0	367,4
6.	Xiva	29.09.1926	0,46	201,6	438,3
7.	SHovot	29.09.1926	0,46	142,3	309,3
8.	YAngiariq	29.09.1926	0,40	99,1	247,8
9.	YAngibozor	23.11.1981	0,34	74,6	219,4
10	Qo‘shko‘pir	17.02.1936	0,54	145,1	268,7
	Viloyat	1938	6,05	1601,1	264,6

Viloyatma’muriy-hududiybo‘linishigeografikjihatdano‘zigaxos.

1.1. Geografiko‘rnivatabiiyboyliklari.ViloyatAmudaryoningquyiqismida, O‘zbekistonRespublikasiningshimoli-­g‘arbidajoylashgan, Qoraqalpog‘istonRespublikasivajanubdaBuxoroviloyatibilan, g‘arbdavajanubi­g‘arbdaTurkmanistondavlatibilanchegaradosh. HududiningasosiyqismiAmudaryoningso‘lsohilidajoylashgan. Amudaryoboytarixvamadaniyatgaegabo‘lganXorazmtaqdiridakattarolo‘ynagan.
Buhududningqadimgimadaniyati, tilivamentalitetiningsaqlanibqolishiko‘pjihatdanuninggeografiko‘rnigahambog‘liq.
Viloyat yer ustituzilishimurakkabemas, uninghududiTuronpasttekisligigakiradi.
Xorazmhududininggeologiktuzilishiaynivaqtdauningqazilmaresurslarigaboyemasligidanhamdarakberadi. Darhaqiqat, buerdako‘zgako‘rinarliqazilmaboyliklartopilmagan.
Iqlimikontinental, namgarchilikkam. SHusababliqadimdanbuhududdadehqonchilikasosansuv, sug‘orishinshootlaribilanbog‘liqbo‘lgan. Qadimdantashkiltopgansug‘ormadehqonchilikmadaniyati, suvdansamaralifoydalanish, irrigatsiyainfratuzilmasi – kanalvaariqlar (yopvasolmalar) mintaqaijtimoiy-iqtisodiygeografiyasiningasosihisoblanadi.
2. Aholisivamehnatresurslari. Xorazmviloyatiningengkattaboyligiuningmehnatsevarxalqidir. Viloyataholisi 1989-2011 yillardao‘rtacha 2,75 foizdangako‘payibborgan.
O‘rtachazichlik 1 km²ga 275 kishinitashkiletganholda, u 105 kishidan (Xazorasptumani) 445 kishigacha (Xivatumani) farqqiladi. SHuningdek, Urganch, Xonqa, Bog‘ottumanlaridahamaholianchazichjoylashgan.
Viloyatdaurbanizatsiyadarajasipast – 34,2 foizaholimavjud.3 shahar (Urganch, XivavaPitnak) hamda 58 shaharchadayashaydi. Urbanizatsiyako‘rsatkichihamdashaharlarsonibo‘yichauengoxirgio‘rindaturadi. Ma’muriymarkazi– Urganchda138 ming, «ikkinchi» shahar- Xivada60mingkishiistiqomatqiladi.
Aholisoniningo‘sishidauningtabiiyharakatiningrolikatta. Tug‘ilishharmingkishihisobiga 2016 yildaviloyatbo‘yicha 23,3, o‘lim 4,5 kishiga, tabiiyko‘payishesa 18,8 promillegatengbo‘lgan.
Viloyatdaaholimigratsiyasirespublikaningboshqahududlarigaqaragandaanchasust.1997 yildaviloyatshaharjoylarigaatigi 360 kishikelganvabuerdan 1980 kishiketgan (migratsiyaqoldig‘iminus 1621); 1998 yildabuko‘rsatkichlaryuqoridagilargamosholda 1890; 3680 vaminus 1790 kishinitashkilqilgan. 2010 yilyakunlaribo‘yichamigratsiyaaylanmasiviloyatbo‘yichahar 1000 kishigaminus 0,7, buboradaengyuqoriko‘rsatkichUrganchshahrida – minus 10,1 promille (migratsiyaaylanmasi 32,5 ‰).
2016 yilma’lumotlarigaqaraganda, viloyataholisining 97,1 foizinio‘zbeklartashkiletgan (ikkinchio‘rindaqozoqlar – 0,7 %).
Jamiaholidan 968 mingkishimehnatgalayoqatliyoshdagilar; iqtisodiyotdabandbo‘lganlarsoni755 mingkishi.
3. Iqtisodiyotivauningtarmoqlari. Xorazmviloyatiiqtisodiyotiagrar­industrialyo‘nalishgaega. ViloyatO‘zbekistonyalpiichkimahsulotining 3,0 foizini, sanoatmahsulotini 1,5 vaqishloqxo‘jaligini 6,3 foizniberadi.Xorazmviloyatidahamerkiniqtisodiy “Hazorasp”zonasibarpoetildi.
3.1. Sanoati. Xorazmviloyatidamashinasozliksanoati (Asakashahridajoylashganavvalgi “UzDEUavto” – hozirgi “GM Ozbekiston” qo‘shmakorxonasiningHazoraspdagifilialida “DAMAS”, “ORLANDO” engilmashinalariterilibtayyorlanmoqda) hamrivojlanibbormoqda.
Birginaengilsanoatyalpisanoatmahsulotining 35,6, oziq-ovqatsanoati 21,5 fozinita’minlaydi (ikkitarmoqhissasi 57 %). Biryildaviloyatda 751 mln. kVt/selektrenergiya,80-85 mingtonnaatrofidapaxtatolasi, 15-18 mingtonnao‘simlikyog‘i, 65-70 mingtonnaun, 2,2-2,3 mingtgo‘sht, 8,0-9,0 mingtsut, 60-62 mingtonnaomuxtaemishlabchiqariladi.
Keyingiyillardaviloyatdatrikotaj, nonvanonmahsulotlari, omuxtaem, alkogolsizichimliklarishlabchiqarisho‘sibbormoqda.
Buerdafaoliyatko‘rsatayotganTuyamo‘yinSESyagonaelektrenergiyaishlabchiqaruvchimanbasanaladi.
Viloyatdaqishloqxo‘jaligivaaholiehtiyojibilanbog‘liqsanoattarmoqlariko‘proqrivojlangan. Engilsanoat, jumladan, to‘qimachilikUrganch, GurlanvaXonqada, gilamishlabchiqarishXivadayo‘lgaqo‘yilgan. XivagilamkombinatiO‘zbekistondabuturdagisanoatkorxonalariningyirigihisoblanadi. Tumanmarkazlaridapaxtatozalashzavodlarimavjud. Oziq-ovqatsanoatiesaUrganch, Xazorasp, XonqavaboshqashaharlardanisbatanrivojlanganXonqadayirikdonmahsulotlarikombinatibor. XitoytexnologiyasiyordamidaUrganchda “Xorazmipagi” to‘qimachilikkorxonasi, BuyukBritaniyaasbob-uskunalaribilanjihozlanganBog‘otdagitibbiypaxta (momiq) ishlabchiqaruvchifabrika, Xonqadaipkalavavaipgazlamaishlabchiqaruvchikorxona, “Gurlantekstil” kabilarshularjumlasidandir. XivagilamkombinatigaGermaniyadanasbob-uskunalarkeltirilgan, Bog‘otdashishazavodi, Hazoraspda “Xorazmshakar” zavodiishlabturibdi.
3.2. Qishloqxo‘jaligi. Xorazmviloyatiyiligao‘rtachaO‘zbekistonRespublikasiqishloqxo‘jaligimaxsulotining 8 foizinibermoqda.
Viloyatbo‘yichaqishloqxo‘jaligidafoydalaniladiganerlar 264,9 minggayokijamimaydonning 55,4 foizinitashkilqiladi. Sug‘oriladiganerlar 231,3 minggabo‘lib, buqishloqxo‘jaligidafoydalaniladiganerlarning2/3 qismidanko‘prog‘initashkiletadi.
Erlardanqishloqxo‘jaligidaintensivfoydalanishnuqtainazaridanXorazmviloyatirespublikamizdaoldinda. Bog‘ot, Gurlan, Qo‘shko‘pir, Urganch, Xonqa, XivavaYAngibozortumanlaridaqishloqxo‘jaligidafoydalaniladiganerlarning 100 foizisug‘oriladigandalalardaniborat.
Donliekinlarmaydoni 71,5 mingga (shundanbug‘doy 52,2, sholi 13,7 mingga). Dehqonchilikningyetakchiyo‘nalishi-paxta 95,2 minggamaydonniegallaydi. Kartoshka 4,6 minggektarga, sabzavot 12,9 minggektarga, polizekinlari 5,0 minggektargaekiladi. Em-hashakesa 32,2 mingga, mevavauzumzorlar 13,8 minggamaydonniegallaydi.
2017 yilda 250 mingtonnapaxta (27,1 s/ga) etishtirilgan. 2015 yildadonliekinlarhosili 368 mingtonna, shundanbo‘g‘doy 275 mingtonna, (hosildorligi 48,5 s/ga), sholi 86,5 mingt (42,8 s/ga), 75,5 mingtkartoshka (177,5 s/ga), 357,3 mingtsabzavot (127,1 s/ga), 91,0 mingtpoliz (181,4 s/ga) etishtirilgan.
Viloyatbo‘yichabarchatoifadagixo‘jaliklarda6988.5 mingboshyirikshoxliqoramollar, 375,5 mingboshqo‘yvaechkilarmavjud. Yiligao‘rtachatirikvaznda 97 mingtgo‘sht, 667 mingtsut, 255 mlndonatuxum, 875,0 tjun, 5,8 mingdonaqorako‘lterisi, 2,2 mingtpillaolinmoqda.
CHorvachilikmahsulotlarininggeografiyasio‘zigaxos. Go‘shtXazorasp, UrganchvaSHovotda, sutetishtirishUrganch, Xazorasp, GurlanvaXiva, parrandachilikXiva, UrganchvaXonqatumanlaridanisbatanrivojlangan. Qoramollarsonibo‘yichahamUrganchtumaniyetakchi. Qo‘yvaechkilarsoniboshqatumanlargaqaragandaQo‘shko‘pir, Bog‘ot, XazoraspvaUrganchtumanlarida, parrandachilikUrganch, Xonqa, XivavaBog‘ottumanlaridako‘proq.
3.3. Ijtimoiysohalar. Jamitibbiyotmuassasalarisoni 33 ta, bemoro‘rinlariningsoni 6560 ta, ambulatoriya-poliklinikalar 308 ta, vrachlar 3973 kishi, qishloqvrachlikpunktlari 170 ta. Har 10 mingkishigahisoblaganda, viloyatda 41,3 tabemoro‘rinlari, 25,2 nafarvrachlar, 95,5 tao‘rtatibbiyotxodimlarto‘g‘rikeladi.
Hududiyjihatdanchakanasavdo, Urganchshahrinihisobgaolmaganda, Xazorasptumanidayaxshirivojlangan (butumanqadimdano‘ziningbozorlaribilanmashhurbo‘lgan). Pullikxizmathajmining 40 foiziUrganchshahrigato‘g‘rikelganholda, Xiva, XazoraspvaXonqatumanlaridahambuhududiymujassamlashuvdarajasikattaroq.
Viloyatda 530 danko‘proqumumta’limmaktablarimavjud. Akademiklitseylarvakasb-hunarkollejlarimavjud. SHuningdek, viloyatda, uningmarkazi – Urganchshahrida 3 taoliyo‘quvyurti, shujumladan, Urganchdavlatuniversitetibor. BuyurtdaqadimgiMa’munakedemiyasitiklanganbo‘lib, uo‘zfaoliyatiniolibbormoqda.
Xorazmda, xususanXivashahridaturizman’anaviyahamiyatgaega. Mintaqadatarixiyturizmbilanbirgaekoturizm (cho‘llandshaftivashifobaxshsuvlarbilandavolanish) hamrivojlanibbormoqdaMintaqada 50 gayaqinmehmonxonalar (o‘rinlarsoni 1214 ta) mavjud. Jamisayyohlar 85 mingkishi, shundan 48 mingkishidanko‘prog‘ixorijiymamlakatlardankelganfuqarolardir.
4. Transportvatashqiiqtisodiyaloqalar. 2016 yildaXorazmviloyatiga 460,3 mlrd. so‘mhajmidainvestitsiyakiritilgan, chetelinvestitsiyalariningulushijamiinvestitsiyamiqdorining 5,0 foizigatengbo‘lgan. Sanoatningbuboradagihissasi 8,0%, transportvaaloqa - 15,0 %, qishloqxo‘jaligi - 5,1 %. Noishlabchiqarishtarmoqlarijamikiritilganinvestitsiyaning 67,3 foiziniolgan, uning 62,0 foizi(barchainvestitsiyahajmining 41,7%) uy-joyqurilishigategishli.
Yiligao‘rtacha 50,3 mln. tyuktashiladi, yukaylanmasi 988,0 mln. t/kmgateng. Viloyatdoirasidatashilganyuklarto‘liqavtomobiltransportizimmasigatushadi, temiryo‘ltransportiesaasosantashqiiqtisodiyaloqalardaishtiroketadi. Yo‘lovchilartashish (389,1 mln. kishi) vayo‘lovchiaylanmasida (3726,7 mln. yo‘lovchi/km) hamxuddishundayholatkuzatiladi.
XorazmhududiniTurkmanobod – Toshhovuz – Beynautemiryo‘likesibo‘tadi. BuuningTurkmaniston, Qozog‘iston, RossiyaFederatsiyasivaboshqadavlatlarbilanaloqaqilishidaanchaqulayliklartug‘diradi.
SHuningdek, yo‘lovchilarniboshqamintaqalarvamamlakatlargatashishdahavotransportiningahamiyatikatta. Urganchshahridaqurilganxalqarotoifadagiaeroportbundayaloqalarniamalgaoshiradi.
2016 yildaXorazmviloyatitashqisavdoaylanmasi 197,1 mlnAQSHdollarinitashkiletganvaoldingiyillarganisbatan 125,7 foizgao‘sgan. Eksport 145,0 mln, import 52,1 mlndollargateng.
Eksporttarkibidapaxtatolasi (82,4 %) ustunlikqilsa, importdaesamashinavauskunalar (34,1 %), kimyovaundantayyorlanganmahsulotlar (21,4 %) yetakchilikqiladi.
Tashqisavdoaylanmasining 68,3 foizi, eksportning 77,0 vaimportning 47,8 foiziUzoqxorijvaBoltiqbo‘yidavlatlarigato‘g‘rikeladi. TashqisavdoaloqalaridaEron, Xitoy, UkrainahamdaTurkiyadavlatlarioldindaturadi.
Xorazmviloyatiningistiqboldarivojlanishi, engavvalo, mavjudmehnatresurslarivaqishloqxo‘jaligixomashyosiniqaytaishlash, hududiyagroindustrialmajmuanishakllantirishvatakomillashtirishbilanbog‘liq.
Umumanolgandaesa, Xorazmviloyatiijtimoiy-iqtisodiyrivojlanishiniuning- Qoraqalpog‘istonRespublikasibilanintegratsiyaasosida, yagonaiqtisodiymakondoirasidaamalgaoshirishmaqsadgamuvofiqhisoblanadi. BuboradaQuyiAmudaryoiqtisodiyrayoninitashkiletuvchibuikkima’muriybirlikbir-birinito‘ldiruvchiimkoniyatlargaega.