Ўзбeкистон рeспубликаси

Иқтисодий таҳлилда қўлИаниладиган кўрсаткичлар, нларııинг турлари ва тавсифı





Кўрсанкиcбларнинг таснифланиши
Иқтисодиётнинг кўзгуси — бу уни ифодаловчи кўрсаткич- лардир. Бу кўрсаткичлар иқтисодиётда эришилган ютуқлар, кам- чиликлар, унинг яхшиланаётгани ёки ёмонлашаётгани ҳақида тў1иқ малумот беради. Ушбу маъ1умот1ар асосида иқтисодиёт бошқарилади. Уни яхшилаш йў11ари ишлаб чиқилади. Кўриниб турибдики, кўрсаткичлар иқтисодий жараёнлами баҳолашда, уни ўрганишда, айниқса таҳлил қилишда муҳим аҳамиятга эга экан.

•
Фойда-
ланıш доиîаси бўйича
с

Корхона хў- Шаклла-

жалик фаолия- ниш усули
üнинг бў- бўйича ғинлари
бўйича
з

2.1-чизма. Кўрсаткичларнинг таснифланиши.

Хўжа1ик фаолиятида содир бў1аётган иқтисодий жараёнлами ифодаловчи кўрсаткичларни мазмуни бўйича таснифлаш муҳим аҳамиятга эга. Кўрсаткич1ар тизими бўйича икки гуруҳга: миқдор ва сифат кўрсаткичларига бў1инади.

Миқдор кўрсаткич1арига бевосита амалиётда яхлит ҳолда майжуд бў1ган умумий кўрсаткич1ар кирса, сифат кўрсаткич- ларига, аксарият ҳолда, нисбий, ишнинг самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткич1ар киради. Буламинг тизими 2.1-чизмада келтирилган.
Ушбу кўрсаткичлар тизимини таҳлилнинг мақсади ва мазму- нига, қайси соҳада амалга оширилаётганлигига қараб турли томонга ўзгартириши, яъни сонини кўпайтириши ёки камайтириши, номини эса иқтисодий вазиятга, жараёнга қараб ўзгартириши мумкун.

Иқтисодий жараёнлами ифодаловчи кўрсаткичлар тîзими фойдаланиш доираси бо йича икки гуıуҳга: умумий ва махсус кўрсаткич1арга бўлинади.

Умумий кўрсаткичлар иқтисодиётнинг барча соҳа бўғинларида фойдалинилади. Масалан, меҳнат унумдорлиги ёки рентабеллıк кўрсаткичлари саноатда ҳам, қишлоқ хўжалигида ёки қурилишда ҳам фойдаланилиши мумкин. Аммо маҳсус кўрсаткичлар иқтисодиётнинг фақат битта ёки иккита соҳасига тегишли бў1иши мумкîн. Масалан, савдонинг муомала харакатлари фақат савдога тегишли, уни чор- вачиликда ёки қурилишда қў11аб бў1майди. Ёки чорва молларининг маҳсулдорлиги кўрсаткичини саноатда қў1лаб бўлмайди.

2.2-чизма. Кўрсаткичларнинг мазмуни бўйича таснифаниши.

Шу туфайли ушбу кўрсаткич1ар махсус кўрсаткич1ар тизимига киради. Одатда кўрсаткич1арни адаштирмасдан тўғри қўллаш хўжа1икни бошқаришда унга одилона ёндашиш имконини беради. Шу туфайли ҳар бир таҳлил билан шуғу1ланувчи масъу1 ходим кўрсаткич1ар ва уларнинг таснифı ҳақида тўғри ва аниқ малумотга эга бў1иши лозим.

Кўрсаткич1аминг ушбу белгиси бўйича тизими юқоридаги чизмада келтирилган.

Умумий кўрсаткичлар )



Я и и )
Фай

каби турли соҳанинг фақат ўзига ʼ
-Д Ре к э
Мат а

Сутнинг ёғлилик даражаси

о порти хиз г об


Хо имла ı

каби турли соҳада қўлланüадиган кўрсаткичлар
2.3-чизма. Кўрсаткичларнинг фойдаланиш доираси бўйича таснифианиши.


Кöърсаткичлар ифодаланиш шакли бўйича ҳам икки гуруҳга: мутлақ ва нисбий кўрсаткичларга бў1инади.
Мутлақ кўрсаткичлар ҳам ўз навбатида қайси ўлчамда ифодаланишига қараб икки гуруҳга: натурал (миқдор) ва қиймат кўрсаткич1арига бўлинади.
Натурал кўрсаткич1ар асосан табиий ҳолда мавжуд бўлган жисмоний бирликда ифода этиладиган кўрсаткич1ардир. Ушбу гунıҳ кўрсаткич1арига бирор бир предметиннг узунлиги, оғирлиги, майдони ёки кенглиги каби ўлчамлами ифодаловчи кўрсаткичларни мисол келтириш мумкин.
Қиймат кўрсаткичлар ҳам турли ўлчамларда бў1ади. Масалан, бирор товарнинг баҳоси, умумий суммаси, бирор хизматнинг тарифи, ходимларга тўланадиган иш ҳақи кабиларни мисол келтириш мумкин.
Нисбий кўрсаткич1ар аксарият ҳолларда турли мутлақ кўр- саткичламинг бир-бирига ёки бир хил мутлақ кўрсаткич1арнîнг турли даврлардаги ҳажмини бир-бирига солиштириш йў1и билан аниқланади. Масалан, бир кўрсаткични иккинчи бошқа бир кўрсаткичга солиштириб даражани аниқлаш мумкин, бир хи1 кўрсаткичларнинг турли

вақтлардаги ҳажмини солиштириб индекс, фоиз каби кўрсаткичларни ҳисобласа бў1ади. Уларнинг чизмаси келтирилган.