Ўзбeкистон рeспубликаси

5.7-чизма. Иқтисодий таҳлилнинг макон нуқтаи назаридан тоснıфи.

Хўжа1ик фаолиятини ўрганишга қаратилган таҳлил воситасида ктıрхонадаги муайян иш жойи, смена, звено, бригада ёки цех лиıолиятини алоҳида-алоҳида ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Ҳар ҳир элементни алоҳида ўрганиш объектга тааллуқли бў1ган ҳодиса ва жараёнлами аниқ билишга ҳамда кўрсаткич1арни корхонанинг умумий фаолиятига қай тартибда, қанчалик таъсир қилаётганини кўрсатиб беради.

Мазкур таҳлил тури корхона таркибидаги фақат бир бўлим ёки соҳани тўлиқ ва чуқур ўрганиш учун ташкил этилади. Хулосалари эса шу бўлим ёки соҳага тааллуқли бў1ади. Яна, ушбу таҳлида кўпроқ миқдор ў1чамидаги кўрсаткич1ар тадқиқ этилади ҳамда кўрсаткич1арни янада яхшилаш эвазига якуний фаолиятнинг самарали натижалари белгилаб олинади.

Ички хўжа1ик фаолиятини таҳлил қилишда асосий манбалар бў1иб ўргани1адиган бўлим ёки соҳа бўйича тузилаётган ҳисобот маълумот1ари ҳамда бухгалтерия ҳисоботлари, бош1анғич ҳужжатлар, статистик ва тезкор ҳисоб маъ1умот1аридан ҳисобланади. Хўжа1ик ички фаолиятини ўрганишдаги мақсадлардан бири корхонадаги энг илғор тажриба ёки энг қолоқ ҳолатлар нималардан иборат эканлигини билиб олишдир.

Корхоналараро таҳлил ўрганилаётган кўрсаткични икки ва ундан ортиқ корхоналарнинг худди шундай маъ1умот1ари асосида таққослаб ўрганиш тушунилади. Бундай таҳлилни ташкил этишнинг зарурияти шундаки, корхоналар ўртасида ўртача ёки энг юқори натижалар даражасини билиш зарурятидир. Муайян корхонанинг эриш- ган натижаси ёки ўртача кўрсаткичи бошқа рақобатдош корхо- наларда қанчалик эканлигини кўриш, ва бошқа корхоналар ўртасида ўргани1аётган субъект қандай мавқеига эгалигини билишдир.

Корхоналараро таҳлилни амалга оширишда қуйидагиларга эътибор қаратилиши лозим:

корхоналар ихтисоси, ҳажми ва бошқа шароитлари бир хи1 бў1иши зарур;

таққосланадиган кўрсаткич1аминг аниқланиш услублари айнан бир хил бўлиши лозим.

Рақобатдош иқтисодиётда корхоналараро таҳлил турининг аҳамияти беқиёсдир.

11. Рудуд, тармоқ ва вазирлик бўйича таҳлил

Ҳудуд, тармоқ ва вазирлик бўйича эришилган асосий энг муҳим кўрсаткичлами таҳлил қилиш иқтисодиётни макро бошқаришда ўта муҳим масаладир. Ушбу таҳлил тури тегишли статистик маъ1умотлами ўрганиш асосида амалга оширилади. Бунда ҳудуд, тармоқ ва вазирлик бўйича ижтимоий-иқтисодий кўрсаткичлар, яъни ялпи ички маҳсулот, меҳнат унумдорлиги, ўртача иш ҳақи ва шу кабилар кўрсаткичлар ўрганилади.

Таҳлил қилишда кўл1ани1адиган услублар ҳам ўзига хос хусусиятларга эга. Жумладан, кўрсаткич1арни ўрганишда корхоналар сони кўп бў1ган1иги учун гуруҳлаштириш ва баланс усулларидан кенг фойдаланилади.

Ҳудуд, тармоқ ва вазирлик бўйича умумлаштирилган иқтисодий маълумот1арни ўрганиш мамлакат учун қайси объектлар юқори самара келтираётганлигини ёки аксинча, макро даражада ўртача натижалар қандайлигини билиш учун ҳам зарурдир.

Кенгайтирилган ишлаб чиқариш жамият тараққиётининг асосини ташкил қилади. У тўртта босқичдан иборат. Биринчиси моддий ва номоддий неъматлар ишлаб чиқариш бў1са, иккинчиси унинг тақсимотидир. Учинчи босқич, муомила босқичи ва ниҳоят охирги босқич истеъмолдир. Ҳамма босқичларда ўзига хослик бор. Шу туфайли ушбу соҳа бўйича ҳам таҳлил турлари мавжуд. Улар ишлаб чиқариш соҳаси таҳлили, тақсимот соҳаси таҳлили, муомила соҳаси таҳлили ва истеъмол соҳаси таҳлилидир.




5.8-чизма. Îқтисодий таҳлилнинг тармоқ тамойили бўйича таснифи.

Иқтисодий таҳлилни кенгайтирилган ишлаб чиқариш босқичлари бўйича таснифи қуйидаги расмда кўрсатиб ўти1ган.

Иқтисудий таҳлил

Ушбу таҳлиллар +съ›ссн назарий ж иҳатдан амалга оширилади х а иқтисодиётнинг макро даражаситла қилинади. Бундгй таҳлил билан бир қанча иқтисодий фанлар (лқÖсодий назария. статистика, молия ва кредит кабилар) с@ғулланади


5.9-чизма. Иқтисодий таҳлилни кенгайтирилган ишлаб чиқариш босқичлари бўйича таснифианиши.


Шуни эътироф этиш керакки, ушбу гуруҳга кинıвчи таҳлил турлари алоҳида фан ёки таҳлил тури сифатида ўқитилмайди. Амалиётда ҳам бу таҳлиллар алоҳида мавжуд эмас. Аммо ҳар бир босқич таҳлили турли тармоқлар таҳлилида ўз ифодасини топади. Масалан, ишлаб чиқариш соҳасининг таҳлили саноат, қишлоқ хўжалиги, қурилиш каби ишлаб чиқаришга оид соҳалар таҳлилида ҳам савдо корхоналари (у1 и, чакана) хўжалик фаолиятининг таҳлиҳда ўз ифодасини топади. Худди шундай гаплами бошқа соҳалар учун ҳам айтиш мумкин.

12. 
    Таҳлилнинг бошқа турлари
    

Ижтимоий-иқтисодий жараёнлар жамиятнинг барча жабҳаларида содир бў1ади. Уларни ўрганиш учун иқтисодиётни турли даражалари бўйича таснифлаш лозим. Булар шу жиҳатдан иккига: макроиқ- тисодий ва микроиқтисодий даражага бў1ииади.
Макроиқтисодиёт даражасида содир бўлаётган ижтимоий- иқтисодий жараёнлами маWоиқтисодий таҳлил ўргатади. Бу мамлакат миқёсида миллий-иқтисодиёт ҳолатини ифодаловчи кўрсаткич1арда ифодаланади. Масалан, ялпи миллий маҳсулот, аҳолининг даромадлари, миллий даромад каби кўрсаткич1ар шу макроиқтисодиёт даражасидаги кўрсаткичларга киради.
Микроиқтисодий таҳлил эса бевосита хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини ўрганишга бағишланган. Бу таҳлилда корхона, бирлашмалар фаолиятини ифодаловчи кўрсаткич1ар ўргани1ади. Масалан, ишлаб чиқарилгаи маҳсулот (иш, хизмат) ҳажми, фойда, рентабеллик даражаси, меҳнат унумдорлиги, корхоналар иш ва бозор фаоллигини ифодаловчи кўрсаткич1ар ва ҳ.к.
Шуни таъкидлаш жоизки, ҳозиргача макроиқтисодий таҳлил билан бир қанча таҳлилга оид бў1маган фанлар (иқтисодий назария, статистика кабилар) шуғу1ланади. Ушбу фанларда макроиқтисодий кўрсаткичларнинг ҳолати ўрганилади, холос. Аммо ҳозирги пайтда Ўзбекистон учун макроиқтисодий таҳлил объектив заруриятга айланди. Республика Вазирлар Маҳкамасида, барча ҳокимликларда
«Ахборот ва таҳлил» гуруҳлари фаолият кўрсатмоқда. Уларнинг вазифаси бевосита макроиқтисодий таҳлил билан шуғу1ланишдан ибо- ратдир. Шунга қарамай ҳамон макроиқтисодий таҳлил методо- логияси ишлаб чиқилмаган.
Макроиқтисодий таҳлилда макро даражадаги кўрсаткич1арнинг ҳолати билан бирга уламинг ўзгаришига таъсир қилувчи омиллар ҳам ўрганилади. Бу фақат макроиқтисодий таҳлилнинг вазифаси, мақсади ва объектига киради. Шу туфайли макроиқтисодий таҳлилнинг методологик ва назарий асоси яратилиши лозим.
Мавзуга оид таҳлил. Хўжа1ик фаолиятида муайян мавзуга оид бў1ган жараёнлар ва уларга тегишли бў1ган объектларни алоҳида тарзда, батафсил ва тизимли ўрганишга эҳтиёж мавжуд бў1ади. Мисол учун, меҳнат ресурслари ва улардан самарали фойдаланишнинг таҳлили, асосий воситалар таҳлили, материал ресурслар ва улардан фойдаланиш таҳлили кабилар. Ушбу таҳлилда мавзуга оид барча жиҳатлар чуқур ва кенг кў1амда ўргани1ади. Бошқа таҳлил турларида мавзуга тегишли жиҳатлар таҳлил турилари мақсади ва вазифаларидан келиб чиқиб ўргани1ади, холос.
Маржинал таҳлил. Харажатламинг доимий ва ўзгарувчан турларга ажратиб фойда ҳажмини аниқлаш ва унинг самарадорлигини оширишга қаратилган таҳлилдир.
Техник-иқтисодий таҳлил. Ушбу таҳлил тури аниқ меҳнат билан маҳсулотнинг белгиланган сифатларини сақлаб қолган ҳолда, натурал кўринишида амалга ошириладиган ишлаб чиқариш жараёнлами сабаб-оқибат асосида ўрганади. Бунга мисол қилиб меҳнат ресурслари, асосий воситалар, хом-ашёлар, технологиялар ва шу

кабиларни моддий кўринишдаги ўзаро узвий фаолиятини кўрсатиш мумкин. Мазкур таҳлил олиб боришдан мақсад уларни ўзаро янада мувофıқлаштириш ҳамда бу борадаги иннавацион янгиликлами жорий қилишдир.