Ўзбeкистон рeспубликаси

Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ва структураси

bet	35/120
Sana	15.11.2023
Hajmi	7.02 Mb.
	#1774051

1 ... 31 32 33 34 35 36 37 38 ... 120

Bog'liq
16-Iqtisodiy-tahlil-nazariyasi-1 крилча

Бу ерда
= 100 —° ʼ*10 0

3.11-жадвал

Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ва структураси

Маҳсулотлар тури	Баҳо, сўм	Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми, дона.		Маҳсулотнинг эгаллаган салмоғи,			Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми, минг сўоı.				Фарқи
Маҳсулотлар тури	Баҳо, сўм	Бизнес режа	Ҳисобот йили		Бимес режа	Ҳисобот йили		Бизнес режа	Қайта ҳисобланган маҳсулот	Ҳисобот йили	Фарқи
1	2	3	4		5	6		6	7	8	9
	о	то	лı			С]		ҚҚп	^ЗҚ_ı_оС Қ/ и 00	Қ]Пп	8-7
А	30	5000	5300		22,3	22,6		150000	156813,6	159000	2186,4
Б	20	7800	7940		34,8	33.8		156%0	163142,4	1588ИХ1	- 4342,4
С	15	9600	10200		42,9	43.5		144000	150836,4	Ж 530£Д	2163,6
З	х	22400	23440		100	100		450000	470792,4	470800	7,6

Бу ерда:

қп — маҳсулот ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажми;

С — умумий ишлаб чиқаришда и кўринишдаги маҳсулотларнинг солиштирма са1моғи ;

п, — и кўринишдаги маҳсулотлар нархи.
Келтирилган мисолда (3.11-жадвал) ишлаб чиқариш структураси ўзгарди ва унинг таъсирида А ва С маҳсулотлар улуши ортди, Б маҳсулот эса камайди, натижада маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми қиймат ифодасида 7,6 минг сўмга ортди. Бу корхонанинг фаолиятининг янада объектив баҳоси, чунки меҳнат сиғими бўйича уччала маҳсулот ҳам бир хи1.
Иқтисодий таҳлилда кўрсаткичлами таққослаш учун турли усуллардан фойдаланилади. Мисол учун, мутлақ катталик ўрнига ўртача ёки нисбий катталикларни қўл1аб қатор ҳолларда кўрсат- кичламинг таққосланувчанлигига эришиш мумкин. Корхона- ларнинг ишлаб чиқариш базасини ҳисобга олмасдан маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми, фойда суммаси ва б. мутлоқ кўрсаткич1ами қиёслаш мумкин эмас. Лекин, мутлоқ катталиклар ўрнига нисбий, мисол учун, бир ишчи томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулот, активламинг минг сўмига тўғри келадиган фойда суммаси ва шу кабилар. Ушбу ҳолда бундай таққослаш бутунлай тўғри саналади.
Иқтисодий таҳлилда кўрсаткичламинг таққосланувчанлигини таъминлаш учун тузатиш коэффıсиентлари ҳам кенг қў1ланилади қў1ланилади. Хусусан, кўрсаткичламинг методик номутаносиблигига нисбатан эътиборли бў1иш лозим. У нафақат таққослаш натижаларини, балки умуман воқелик маъносини ўзгарти@ юбориши мумкин. Мисол учун, фонд қайтими асосий воситаламинг жами суммаси бўйича, ишлаб чиқаришга мўлжалланган асосий воситалар бўйича ёки фақат уларнинг актив қисми бўйича ҳисобланиши мумкин. Шунинг учун, хулосалар тўғрилигини таъминлаш учун уларни ҳисоблаш методикаси бўйича кўрсаткичлар бир хиллигига эришиш лозим.
Кўрсаткичлами таққослашда уларнинг таққосланувчанлик бўйича табиий-иқлим шароитарини таъминлаш жуда муҳим. Хусусан бу қишлоқ хўжалиги учун жуда долзарб масала саналади. Корхоналарнинг турли табиий-иқтисодий зоналарда бўлиши маҳсулот этиштиришга, вақтинчалик ва доимий харажатлар даражасига, маҳсулотлар меҳнат сиғими ва бошқаларга жиддий таъсир кўрсатади. Шу омил бўйича кўрсаткичламинг таққосланувчанлигини таъмин1аш учун иқлимий ва ҳудудий хусусиятлар билан шартланган кўрсаткичламинг ўсиш улуши ажратилади, кейин эса уларнинг таъсири бартараф этилади.

Айрим кўрсаткичламинг мавсумий тавсифга эътибор қаратиш зарур. Мисол учун, товар захиралари мавсумгача жамланади, қишки давр учун озуқа захиралари яратилади, корхонанинг ишчан фаоллиги даврида капитал айланувчанлик коэффисиенти ўсади ва шу кабилар.

Айрим ҳолларда кўрсаткичламинг таққосланувчан эмаслиги корхонанинг ҳисоб сиёсатидаги ўзгариш1ари билан ҳам келиб чиқиши мумкин. Хусусан, амалдаги меъёрий ҳужжатлар бир маънога эга кўрсаткичлами турли усуллар билан шакллантириш мумкинлигига йў1 қўяди. Мисол учун, асосий воситаларга эскириш ҳамда номоддий активларга амортизация ҳисоблашнинг турли метод ва усулларининг мавжудлиги; истеъмо1 қилинган ишлаб чиқариш захираларини баҳолаш ф этодини ўзгартириш(НИФО, ФИФО, ЛУО) ва бошқалар.

Хулоса қилиб айтганда кўрсаткич1арни таққосланувчан шакл- га келтиришнинг асосий усуллари қиймат, ҳажм, сифат ва структура омилламинг таъсирини уларни ягона базисга келтириш йў1и билан холислантириш, шунингдек, фойдаланиш ўртача ва нисбий катталик, тузатиш коэффисиентлари, қайта баҳолаш методларидан фойдаланиш ва шу кабилар ҳисобланади.

Мутлақ ва нисбий кўрсаткичларни ҳисоблаш усули Иқтисодий таҳлилда кўрсаткичларни ўрганиш мутлақ

миқдорлардан фойдаланиш билан бошланади. Мисол учун, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми (натурал ва қиймат ў1чов1арида), товар айланиш ҳажми, маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи, ялпи тушум, ишчилар сони ва ҳоказо. Мутлақ кўрсаткичлар ҳодиса бирликларнинг ўлчов, оғир1ик, ҳажм, давомийлик, майдон, қиймат ва б. бошқа ҳодисаларнинг ў1чамига нисбатсиз миқдорий ўлчовини акс эттиради, нисбий эса — катталиклар ўргани1аётган ҳодиса ва катталик- ламинг бошқа давр ёки бошқа объект бўйича олинган қандайдир бошқа ҳодиса ёки катталикларга нисбатини ифодалайди.
Мутлақ миқдорларсиз таҳлил ишларини амалга ошириб бў1майди. Иқтисодий таҳлилда мутлақ миқдорлар воқеликни билиш, тушуниш, ўқиш ва ўртача ҳамад нисбий кўрсаткич1ами ҳисоблашда асосий ахборот базаси бў1иб фойдаланилади. Шунингдек, мутлақ

ўзгариш иқтисодий таҳлилда муайян кўрсаткични аввалги даврларга нисбатан мутлоқ миқдордаги фарқларини кўрсатиб беради (3.12-жадвал).

3.12-жадвал «МустақиМик» фермер хўжалиги мулкининг таҳлили

Н.•	Мол-мулкнинг таркиби	Йил бошига		Йил охирига			Ўзгариши (+,-)
Н.•	Мол-мулкнинг таркиби	Минг сум	,		Минг сум	,		Минг сум	,	Йил бо- шига нисбатан
1	Узок муддатли активлар	251184	73,7		265548	71,7		14364	-2,0	5,7
2	Жорий активлар	89545	26,3		104694	2г,3		15149	2,0	16,9
2	Шу жуинладан:
а	Товар моддий захиралар	794фи	2,3		12216	3,3		4270	1,0	53,7
б	Пул мабаглари ва қимматли қоғоз1ар	834	0,2		-				-0,2	0,0
C	Дебиторлар	80765	23,7		92478	25,0		11713	1,3	14,5
	Баланс активининг жами	340729	100		370242	100		29513	0,0	8,7

Нисбий кўрсаткичлар бир хил тур ва мазмундаги кўрсаткич- лами ўзаро нисбатини аниқлаб фоиз, коэффисиент, индекс кўринишида акс эттириб беради. Ушбу усул режа бажарилиши, ўсиш суръатлари ҳамда салмоғ1ар асосида воқеликларни иаркибий тузилиш ҳолати кабиларни ўрганишда кенг қўл1анилади (3.12-жадвал). Нисбий кўрсаткич1ар бир катталикни бошқасига бўлиш натижасида олинади ва у таққослаш базасига қабул қилинади. Бу режа, базис йи1, бошқа корхонанинг, ўртача соҳавий маълумот1ари ва б. бўлиши мумкин. Нисбий катталиклар коэффисиентлар (база 1) ёки фоизлар (база 100) шаклида ифодаланади.

Ушбу жадвалда «Мустақиллик» фермер хўжа1игининг мулки, ҳам

мутлақ, ҳам нисбий кўрсаткичлар асосида ҳисоб-китоб қилинган.

^{Хўжалик}^{фаолияти}^{таҳлилида}^нисбий^{катталиÎт}нинг ^{турли шакллари}қў11анилади: маконий таққослаш, режавий топшириқ, режа бажарилиши, динамика, структура, координация, интенсивлик, _{самарадорлик.}
Маконий таққослаш нисбий катталиги айни ^бир давр ёки бир вақт моменти бўйича олинган турли объектларга ^{тегишли}_{кўрсаткич-}ларнинг даражасини таққослаш натижасида олинади.
Режавий топшириқни таққослаш нисбий катталиги _{кўрсаткичнинг}жорий йил режавий даражасининг ўтган йил ҳақиқатдаги ёки 3-5 _йилолдинги ўртачаси даражасига нисбатини ўЗидиı ^&кс эттиради.
Режа бажарилиши нисбий катталиги — ^кўрсаткичнинг ҳисобот даврининг ҳақиқатдаги ва режавий даражаси _{ъртасида}фоизларда ифодаланган нисбатида ифодаланади.
ʼ“ Динамика нисбий катталиги қандайдир вақт оралиғида кўрсаткичларнинг ўзгаришларини тавсифлаш ^қўллани1ади учун ва ^{жорий давр кўрсаткич1ари катталикларини уни олдин}ги ^{давр (ой, квартал,}йил) даражасига бўлиш йўли билан аниқлайди. Улар ўсиш суръати деб айтилади ва одатда фоиз ёки коэффисиентларда ифодаланади. Дина- миканинг нисбий катталиклари базис ва занжирли ^боʼ1иши мумкин.
Структура кўрсаткичи — бу қисмнинг умумдаги улуши (солиштирма салмоғи) бўлиб, фоиз ёки ^{коэффис}иентларда _{ифодаланади.}Мисол учун, умумий экин майдонида дОнли экинлар _{солиштирма}^{салмоғи, корхонанинг ходимлари умумий}^{миқдорид}а ^{ишчиларнинг}солиштирма са1моғи, корхонанинг активлари шаклланишида ўз капиталининг солиштирма са1моғи ва шу кабилар.
Координация нисбий катталиги қисм ва тт умийнинг ўзаро ^{нисбатини ўзида акс эттиради,}^{мисол учун}^асосий ^{ишлаб чиқариш}^{фондларининг актив ва пассив қисмлари, ўз}^ҳарıжда ^{қарз капитали ва}бошқалар.
^{Интенсивлик}^нисбий^{катталиги}^бирор^{ҳодисанин}г ^муҳит^билан^{мутаносибликда}^{ривожланиши}^{даражасини}^{кўрсатад}и. ^Мисол^учурı,ходимлар ва ишчилар таркибида юқори малакали ишчилар фоизини ошиб бориши ва шу кабилар.
Самарадорлик нисбий катталиги — бу фойдалİликни ресурслар ёки харажатлар билан нисбатини ифодалаб беради. Мисол учун, маҳсулот сотишдан олинган фойдани ишлаб чиқариш харажатларининг бир бирлигига тўғри келиши ва ҳаказо.

Нисбıй миқдорлардан фойдаланиш усулı. Бу усул ҳам иқтисодий таҳлил жараёнида кенг қў11ани1ади, чунки амалда мутлақ рақамлар билан биргаликда нисбий миқдорларнинг қў11ани1иши ҳам тез-тез учраб туради.

Нисбий миқдордан фойдаланиш усулининг моҳияти натижага омиллар таъсирини аниқлашда уларнинг нисбий ўзгариши натижанинг нисбий ўзгаришидаги улушида ифодаланишидир. Масалан, ишлаб чиқариш корхонаси ялпи маҳсулот ҳажми (М), ишчилар сони (И) ва уларнинг меҳнат унумдорлиги даражасига (МУ) боғ1иқ. Бу қуйидаги формулада ифодаланади:
М—— И * МУ
Нисбий кўрсаткичлардан фойдаланиш учун ушбу формула- даги натижа ва омилларнинг ўсиш суръат1ари олинади. Ҳисоб-китобларда ана шу нисбий кўрсаткич1ар иштирок этади. Масалан, ялпи маҳсулотнинг ишчилар сони ўзгариши эвазига ўзгарган1игини топиш учун ишчилар сонининг ўсиш суръатини (Ал) юзга кўпайтириб, ялпи маҳсулотнинг ўсиш суръатига бў1инади (АМ):

Аф*100

Натижага иккинчи омилнинг — меҳнат унумдорлигининг таъсирини ^(АММУ) ^{аниқлаш учун юздан шу чиққан натижа миқдори, яъни}биринчи омилнинг натижага таъсири айрилади:

= 100 —°^ʼ*10⁰

Одатдагидек икки оıнилнинг умумий таъсири натижа ўзгаришига тенг бў1иши керак. Бу ҳолда икки омил таъсири 100 га тенг бў1ади.
Масалан, ялпи маҳсулот ҳисобот даврида 20 %га, ишчилар сони эса 4 %га ошди. Бу ҳолда ялпи маҳсулотнинг ишчилар сони эвазига ўзгарганлиги 20 %ни ташкил қилади: