Ўзбeкистон рeспубликаси

ФҚТнинг бозор муносабатлари шароитидаги вем/эфери. ФҚТ эркин бозор муносабатлари шаклланаётган ва шаклланган шароитда иқтисодиётнинг ҳамма соҳасида қў1лани1иши мумкин. Ундан лойиҳалаштиришда, бирор объектни такомиллаштиришда, техника ва технологик жараёнлами таҳлил қилишда, иқтисодиётнинг ҳамма бўғинларида, бошқаришда, хизмат соҳаси кабиларда фойдаланиш мумкин. Ушбу иш бевосита иқтисодий жараёнларни таҳлил қилишга бағиш1анган1иги туфайли биз ФҚТнинг фақат шу соҳада қў11ани1ишига тўхталамиз, холос.

ФҚТнинг аҳамияти Ўзбекистонда бозор муносабатлари шаклланаётган шароитда янада ошди, чунки бу иқтисодиёт ҳар бир хўжалик юритувчи субъектнинг ўз фаолиятини мукаммал таҳлил қилиб боришини, иши, маҳсулоти ва хизмати сифатини узлуксиз ошириб боришини талаб қилмоқда. Бу тадбирлар шу субъектнинг эркин рақобат шароитида унинг рақобатбардошлигини таъмин1айдиган асосий омиллардир. Зеро, иқтисодий эркинлик ўз навбатида иқтисодий масъу11икни ҳанн келтириб чиқаради.

Ҳар қандай маҳсулот (товар), бажарилган иш, кофисатилган хизмат истеъмо1чига мўлжал1анган бўлади. лстеъмолчи учун эса уларнинг энг аввало сифати, сўнгра нархининг арзонлиги керак. Айнан ана шу кўрсаткичларга ФҚТни қў11аш орқали эришилади. Демак, ушбу таҳлилнинг бозор иқтисодиёти шароитидагл аҳамияти ва вазифаси янада ошади.

ФҚТнинг асосий вазифалари:

1. 
   ФҚТ қў11анилиши мумкин бўлган хўжалик субъектининг иқтисодий фаолиятини, товар, ислı, хизмат каби жараёнлами аниқлаш;
   
2. 
   Таҳлил қилинадиган объектда бажариладиган функциялами (асосий, ёрдамчи, нокерак) ва уларнинг ҳар бирига кетадиган харажатлар миқдорини (пул, вақт бирлигида) аниқлаш;
   
3. 
   Нокерак функциялами бартараф қилиш йў1и билан товар, иш, хизмат сифатини яхшилаган ҳолда, уларга кетадиган харажатлами камайтириш эвазига, корхонанинг (хўжа1ик юритувчи субъектнинг) умумий молиявий аҳволини яхшилашни таъмин1аш;
   
4. 
   Шу йўл билан хўжа1ик юритувчи субъектнинг умумиқ- тисодий самарадорлигини ошириш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш;
   
5. 
   Самарадорликни ошириш эвазига ушбу субъектнинг молиявий барқарорлигини, унинг рақобатга бардошлилигини таъмин- лаш, ишдаги ва бозордаги фаоллигини кўтариш кабилардан иборатдир.
   

Ушбу вазифалари бажариш корхоналарда бир ёки икки кишининг иши эмас. Иқтисодий таҳлилни бир киши амалга ошириши мумкин. Аммо, ФҚТни ундай қилиб бўлмайди. Буни бажариш учун ҳар бир хўжалик субъектида ФҚТ ўткази1адиган гуруҳ бўлишини тақозо қилади. Ҳу гуруҳга иқтисодчи, менеджер, маркетолог, бухгалтер, молиячилар, ички аудит ходимлари, илмий ходимлар (маслалıатчилар) кириши лозим. Эунда «фıкрлар ҳужуми», «етти марта ў1ча», эвристик, мантиқий, синектика каби кўплаб усуллардан фойдаланиш лозим.
Функционал қийматли таҳлил — ишлаб чиқариш цикли давомида содир бў1адиган харажатлар тўғрисида маълумот1арни жамлаб, содир бў1ган сарфлами камайтириш ёки уни мақбул даражаларини кўрсатишдан иборатдир.
Ушбу таҳлилнинг объекти муайян маҳсулот, унинг ишлаб чиқариш жараёни ҳамда техник-технологик тизими ҳисобланади. Мисол учун, корхона трактор ишлаб чиқариш учун мўлжа11анган. Демак, трактор унинг объекти бў1иб ҳисобланади.
Функционал қийматли таҳлил ўз ичига хўжа1ик фаолиятини амалга оширишнинг дастлабки фаолиятларини ҳам қамраб олади, яъни керак бўладиган маб1ағ1ар, илмий-методик ишлар, техник- иқтисодий усуллар, қуролланиш базаси, ошиқча харажатлами камайтириш ёки улар учун қўшимча маб1ағларни ажратиш ва ҳоказолар. Бу ишламинг амалга оширилиши фаолият функциясини ҳар томонлама ўрганиб уламинг сарфлаш керак бўлган харажатлари билан бирга белгиланиб олинишидан бошланади. Мазкур таҳлил
турининг ўзига хос хусусияти шундаки, ишлаб чиқариш жараёнини амалга ошириш учун керак бўлган барча омилларни харажатлар билан бирга боғ1иқ ҳолда таҳлил қилишни таъминлайди
Функционал қийматли таҳлил энг илғор таҳлил тури бў1иб, объект- ларни тизимли ўрганиш методига асосланиб бажарилади. Унинг асосий тамойиллари қуйидагилардан иборат:

• 
  функционал ёндашиш, яъни ўрганиладиган жараёнлар асосий, қўшимча ва ёрдамчи, кераксиз гуруҳларга ажратилиб ўргани1ади;
  
• 
  мулк эгаларининг манфаати нуқтаи - назаридан ёндашиш;
  
• 
  тизимли ва комплекс ёндашиш;
  
• 
  ижодий ёндашиш;
  
• 
  истиқболли таҳлил методларини қў11аш.
  

Ушбу таҳлилнинг энг ижобий томони ўрганилаётган иқтисодий ҳодиса ва жараёнлами қандай натижа билан тугаши аввалдан аниқ кўрсата билади.
Функционал қийматли таҳлил одатда эттита босқичдан иборат бў1иб, улар қуйидагилардир:
БиринГҳи босқич — таёргарлик босқиГҳи бўлиб, бунда таҳлил объекти танлаб олинади, таҳлил дастури ва режаси тузилади ҳамда таҳлил ўткази1иши тўғрисидаги қарор расмийлаштирилади. ФҚТга тайёрИа- ниш босқичида энг аввало, таҳлил қилинадиган кўрсаткич, жараён, ҳодиса, фаолият каби таҳлил объекти аниқланади. Масалан, битта фирмада фақат бир хи1 маҳсулот ишлаб чиқариш жараёни, ёки унга жорий қилинадиган янги технология, шу фıрмани бошқарувчи фаолият кабилар таҳлил учун объект сифатида танлаб олиниши мумкин. Баъзи ҳолларда фирманинг бутун фаолияти ҳам ФҚТнинг объекти бў1иши мумкин. Бу таҳлил олдига қўйилган мақсаддан келиб чиқади.
ФҚТни ўтказиш учун бир қанча мутахассислардан ибораİ ишчи гуруҳи тузилади. Ишчи гуруҳи қайси объектни қай тарзда, қанча вақтда таҳлил қилиш режасини, унинг кутилаётган самарадорлигини аниқлаб олади ва шундан келиб чиққан ҳолда тегишли ахборотларни тўп1ашга киришади.
Иккинчи босқич — маъ1умот1ар тўп1аш босқичи бўлиб, бунда маъ1умот1ар йиғилади ва тизимлаштирилади. Ўрганилаётган объектнинг техник ҳолати ва қиймат кўрсаткич1ари ўргани1ади, патентли ахборотлар ва ихтирочилик ишлари кўриб чиқилади. Ахбо-

ротларни тўплаш босқичида ишчи гуруҳи танланган объектни таҳлил қилиш учун тегишли маъ1умотларни (иқтисодий кўрсаткич- ларни, конструкторлик ечимларини, технологик жараён ҳужжатларини, патентлами, илмий-техник тавсиялар кабиларни) тўплайди, уларни бир тизимга келтиради ва ўрганади. Ўрганиш жараёнида объектда бажариладиган функциялами аниқлаб чиқади ва шу функцияларнинг асосий, ёидамчи ёки нокерак эканлигини белгилаш билан бирга ҳар ^{бир функциянинг бажарлиши учун кетадиган} х^{аражатлар миқдорини} ҳам (сарф қилинадиган вақтда, пулда) аниқлайди.

ФҚТнинг шу босқичида бажариладиган функцияларни^нг таркибий тузилиши ва нокерак ^{функцияларни} бартараф қилишнинг самарадорлик кўрсаткичлари ҳам аниқланади. Ахборотларнинг таркиби, улардан фойдаланиш тартиби, уни кимлар амалга ошириши ҳам айнан шу босқичда кўрсатиб берилади. Тегишли ахборотлар йиғи1иб, улар бир тартибга келтирилгандан кейин ФҚТ ни бошлаш мумкин.

Учинчи босқич — аналитик босқич бўлиб, бунда тўпланган ^{маъ1умотлар кераклилик даражасига қараб} гур^{уҳлаштирилади (энг} асосий, асосий, ёрдамчи, кераксиз) ҳамда маълумотларга баҳо берилади. Таҳлил қилиш босқичида тўп1анган ва бир тизимга келган ахборот манбаларига асосан бажариладиган фаолият бўлса, улардан ҳам энг харажатдор фаолият танлаб олинади ва ФҚТ ни қў1лаш шу фаолиятга тадбиқ қилишдан бошланади. Шундай қилиб, корхонанинг ёки таҳлил қилинаётган объектнинг такомиллашуви учун ФҚТнинг аҳамияти беқиёс эканлиги кўриниб турибди.

• 
  тўртинчи босқич — ижодий босқич бў1иб, бунда вазифалар ечими бўйича таклифлар ишлаб чиқилиши, олдинги босқичларга мослаштирилиши, кераксиз фиıнкцияларни ликвидлаш, бир қанча функциялар ва объект бўйича харажатлами қисқартиришдан иборат;
  

• бешинчи босқич — изланувчанлик босқичи бўлиб, бунда маъ1умотларни муҳокама қилиш, изланиш, комплекс баҳолаш ҳамда и Одий босқичда қайта ишланган таклиллами саралаш, энг мақбул вариантлами ишлаб чиқаришга жорий қилишдан иборат;

• 
  олтинчи босқич — тавсиялар бериш босқичи бўлиб, бунда функционал қийматли таҳлил ўтказаётганлар олдинги босқич натижалари ва таклифларидан келиб чиқиб якуний қарорни қабул қилиниши лозим бў1ади. Функционал қийматли таҳлил натижаларини
  

муҳокама қилиш ва расмийлаштириш ҳамда тавсияларнинг режа графıкларини тўғрлаш1ардан иборат бў1ади;

• 
  еттинчи босқичда режа — график лойиҳаларини тасдиқлаш тўғри- сидаги тавсиялами киритиш ҳамда уни бажариш ишларини олиб бориш.
  

Келажакда ушбу таҳлилни барча босичлари билан амалиётга жорий қилиш Ўзбекистонда нафақат макро, балки микроиктисо- диётнинг тез суръат1ар билан ривожланиши учун энг муҳим дастаклардан бири бўлади. Бунда албатта, бир гуруҳ олимлар тавсияси ёки бир-икки фирмага унинг усулларини жорий қилиш билан чегараланиб қолмаслик керак. Бу давлат аҳамиятига молик масала. Буни чет мамлакатлар тажрибаси ҳам исботлаб турибди.

ФҚТ методологиясини жуда кўп йўналишлар бўйича ишлаб чиқиш лозим. Хусусан, бошқарув, ишлаб чиқариш (ҳамма қирралари билан), хизмат каби йўна1иш1ар кўзда тутилмоқда. Бу келажакда маҳсулот, иш, хизмат сифатини ошириш, улар бўйича
«Сифатнинг мутлақ даражасига» эришиш учун асосий омил бўлиб хизмат қилади.