Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида

100 D.Xyumning iqtisodiy doktrinasi 
101 SOVOL David Rikardo (1772–1823) klassik iqtisodiy maktabining atoqli vakillaridan biri 
hisoblanadi. U Londonda badavlat birja makleri yahudiy Avraam Rikardo oilasida tugilgan David 
yoshligida muntazam ta’lim olgan emas va u hech qachon kollej va universitetlarda ham o’qimagan. 
Lekin u otasi yordamida tijorat sirlarini yaxshi o’rgangan va 16 yoshidayoq kontora va birjada otasiga 
yordamchi bo’lib ishlagan. . D.Rikardo birjada o’ynab yirik boylik D.Rikardo 1810 yilga kelib London 
moliya dunyosidagi yirik shaxslarning biriga aylanadi. 1799 yili Bat kurortida D.Rikardo A.Smitning 
“Odamlar boyligi ...” asarini o’qib chiqqach, unda birinchi bor siyosiy iqtisodga bo’lgan jiddiy qiziqish 
paydo bo’ladi. . D.Rikardogacha Adam Smit siyosiy iqtisodni tahlil qilishda ikkita yo’nalishda: 1.O’z 
davrining iqtisodiyotini deduktiv nazariya orqali tahlili 2.Zamonaviy va tarixiy institutlar to’g’risidagi 
tasvir orqali amalga oshirgan.
Ingliz iqtisodchisi Tomas Robert Maltus (1766–1834) dvoryan oilasida tug’ilgan. Kembrij universitetini 
tamomlagach, qishloq ruhoniysi, 1807 yildan esa siyosiy iqtisod professori bo’ldi. Uning asosiy asarlari 
«Nufus qonuni to’g’risida tajriba» (1798), «Yer rentasining tabiati va o’sishi to’g’risida tadqiqot» (1815), 
«Siyosiy iqtisodning printsiplari» (1820) hisoblanadi. . U o’zining “Nufus qonuni to’g’risida tajriba” 
asarida aholi soni juda tez ko’payib boradi, oziq-ovqat mahsulotlarning o’sishi esa, ancha orqada qolib 
ketadi deb ishontirishga uringan. T.Maltus aholining ko’payishini cheklovchi muayyan chora-tadbirlar 
qo’llanilmasa, insoniyat ocharchilikka duch keladi deb xulosa qiladi va bunday vaziyatdan chiqishning 
ikki yo’lini taklif etadi: birinchisi – epidemiyalar, urushlar, kasalliklar natijasida aholining kamayishi, 
bunda tabiatning o’zi kishilar bilan ularning yashash vositalari o’rtasida me’yorl nisbatning o’rnatilishiga 
qisman yordam beradi, ikkinchi yo’l – nikohdan voz kechish yoki kech turmush ko’rish, tug’ilishni 
kamaytirish. 
102 SOVOL 8. Torsteyn Bunde Veblen (1857-1929) Amerika ortodoksal ta‘limoti(insitutsionalizm)ning 
otasi edi va ba‘zanta‘sischisi, deb atalardi. Uning noortodoksalnazariyaga qarama-qarshi ilmiy va 
axloqiyqarashlari Qo‗shma Shtatlardagi ortodoksal fikrlarrivojiga katta ta‘sir ko‗rsatdi. og‗liq 
qiyinchiliklar va voqealar bilan chigallashgan edi.Bekorchilar sinfi i. 1989-yilda Veblen o‗zining 
engommalashgan kitobi ―Bekorchi sinf nazariyasi‖ni nashr ettirdi. U o‗zdavrining ko‗plab ilg‗or fikrli 
kishilarining sevimli kitobiga aylandi. Buyerda u quyidagilarni muhokama qilish uchun 
boshlang‗ichtabaqalashtirishni qo‗lladi: ko‗zga koringan iste‘mol, isrofgarchilik,moliyaviy musobaqa va 
moddiy madaniyat ramzi sifatidagi kiyim.Bunda u quyi rivojlangan madaniyatlar haqida mulohaza 
qildi:insonlarning yoki qabilaning talonchilik qudrati o‗z boshliqlarigahurmatli maqom berib, yuqori 
ehtirom ko‗rsatiladi. Zamonaviyindustrial iqtisodiyotda esa bu ta‘magirchilik kuchi jamiyatning kamsonli 
a‘zolari qo‗lida ko‗p foyda to‗planishida o‗zini ko‗rsatadi. 
103 SOVOLKommonsning iqtisodiy g„oyalariKommons ortodoksal iqtisodiy nazariyani mustaqil tanqid 
qilganbo‗lsada, Veblen va Mitchellning tanqidi bilan bir vaqtga to‗g‗ri kelgan.Uning ijtimoiy 
muammolarga yondashuvi neoklassik nazariyaning tor,statik, deduktiv yondashuvini rad etdi. Kommons 
tahlilga barchaijtimoiy fanlar va qonunni kiritishga harakat qildi. U jamiyat vaiqtisodiyotni rivojlanuvchi 
va o‗zgaruvchan deb qarab, raqobat, bozorlarva gedonistik ishtirokchilar to‗g‗risidagi deduktiv 

---

ortodoksalyondashuvga qarshi chiqdi Institutsionalizmning asosiy yonalishlari sotsiolistik insitutsionlism 
eski maktab insitutsionlizmi zamonaviy institutsionslizm va ijtimoiy insitutsionalism 
104 SOVOL Жон Мейнард Кейнс (1884-1946) 1909 йил «Индекс услуби» иқтисодий мақоласи, 
1913 йилда унинг биринчи асари - «Пул муомаласи ва Ҳиндистон молияси» китоби чоп этилди. 
1919 йилда «Версаль тинчлик шартномасининг иқтисодий оқибатлари» нашр этилиши билан у 
иқтисодчи сифатида кўпчиликка танилди. Бу асарида у шартномага нисбатан бир қанча танқидий 
фикрлар билдирган эди. Кейнс 20-30 йилларда иқтисодиётга оид бир нечта китоблар ёзди 
(«Эҳтимоллик тўғрисидаги рисола» (1921), «Пул ислоҳоти тўғрисида рисола» (1923), «Мистер 
Черчелнинг иқтисодий оқибатлари» (1925), «Эркин тадбиркорликнинг интиҳоси» (1926), «Пул 
тўғрисидаги рисола» (1930) ва бошқалар), аммо унга машҳурлик келтирган бош асари - «Иш билан 
бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси» Кейнс таълимотининг асосий ва янги ғоя шуки, 
бозор иқтисодий муносабатлари тизими мукаммал ва ўз-ўзини автоматик равишда тартибга сола 
олмайди. Шу сабабли максимал даражада бандликни ва иқтисодий ўсишни фақат давлатнинг 
иқтисодиётга фаол аралашуви таъминлай олади. ди. 
Хансеннинг фикрича, капитализм қийинчиликлари унинг ички қарама-қаршиликларидан эмас, 
балки «ташқи импульслар»нинг сусайганлиги туфайлидир. Давлат ҳаражатларини ўстириш учун 
солиқларни ошириш таклиф этилади, уларнинг фикрича иш ҳақининг 25-30 фоизи эмас, балки 60 
фоизини солиқ сифатида олиш, шунингдек «меъёрдаги инфляция» ҳам
106 SOVOL Милтон Фридман шундай ёзади: «Озодлик - ноёб ва нозик гул», «Инфляция ҳар доим 
ва ҳамма жойда пул ҳодисасидир», «Мен ҳар қандай сабабга кўра, ҳар қандай сабабга кўра ҳар 
қандай вақтда ҳар қандай шароитда солиқларни камайтиришни қўллаб-қувватлайман», 
«Жамиятнинг қадриятлари йўқ, Фақат одамларнинг қадриятлари бор», «Тенгликни эркинликдан 
устун қўядиган жамият тенгликни ҳам, эркинликни ҳам йўқотади». Ушбу машҳур цитаталарнинг 
муаллифини америкалик замонавий иқтисодчи, Нобель мукофоти совриндори, «Истеъмолни 
таҳлил қилиш, пул муомаласи тарихи ва пул назариясининг ривожланиши, шунингдек, иқтисодий 
барқарорлаштириш сиёсатининг мураккаблигини амалда намойиш этгани учун», Колумбия 
Университетида фалсафа доктори ва шунингдек, Чикаго ва Кембриж университетларининг 
профессори сифатида эътироф этиш мумкин.Милтон Фридманнинг ҳаёти ва ижоди. У 
Бруклиндаги (Ню-Ёрк) венгриялик эмигрантлар - тўқимачилик савдогарлари оиласида туғилган.
Фридманлар тез орада Ню-Жерсига кўчиб ўтиб, Рахвей шаҳрида жойлашдилар. Бу эрда Милтон 
мактабни аниқ фанларда энг юқори кўрсаткичлар билан тугатди (1928). Кейин, танлов асосида у 
Рутгерс университетига қабул қилинди, ундан сўнг унга бир вақтнинг ўзида иккита фан - иқтисод 
ва математика бўйича бакалавр даражаси берилди (1932). Университетда Фридман икки 
ёрдамчининг таъсири остида қолди: кейинчалик АҚШ Федерал резерв директори бўлган Артур Ф. 
Бернс ва фоиз ставкаси назарияси бўйича келажакдаги ваколатли Гомер Жонс. Магистр 
даражасини Чикаго Университетида олганидан сўнг (1933), у ёрдамчи илмий ёрдамчига айланади. 
107 SOVOL1600-yildan 1750-yilga qadar 150 yil iqtisodiy faoliyatningyuksalish davri sifatida 
xarakterlanadi va bu holat sanoat inqilobiningkelib chiqishiga asos bo‗ldi. Merkantilizm davri har bir 
shaxs o‗z-o‗zi uchun iqtisodchi, deganaqida bilan xarakterlandi. Qarashlar, fikrlar xilma-xil bo‗lganligi 
sababli1500–1750-yillarda umumlashgan adabiyot yaratish qiyin kechdi.Bundan tashqari bir yozuvchi 
birgina mavzuga e‘tibor qaratgan bo‗lib,hech bir yozuvchi bu tushunchalrni jamlab va sintezlab keyingi 
iqtisodiyg‗oyalarga turtki bo‗la oladigan fikrlarni yarata olmadi.Merkantilizm atamasi 1500-1750-yillar 
oralig‗ida yaratilganiqtisodiy adabiyotlar va amaliy takliflarga nisbatan ishlatiladi.Merkantilistlar 
adabiyoti G‗arbiy Yevropaning barcha rivojlanayotganiqtisodiyotlarida yaratilgan bo‗lsa ham, uning 
asosiy g‗oyalari Ingliz vaFransuzlar tomonidan ishlab chiqilgan.Sxolastik iqtisodiy adabiyotlar o‗rta asr 
cherkov ruhoniylaritomonidan yozilgan bo‗lsa, merkantilizm iqtisodiy nazariyasi savdogartadbirkorlar 
tomonidan yozilgan. Bu adabiyotlar iqtisodiy siyosatdagimasalalarga qaratilgan bo‗lib, odatda 
savdogarlarni qiziqtirganmuammolarga bog‗liq bo‗lgan. Merkantilistlar dunyodagi umumiy boylik 
ozgarmas, deb qabulqilishgan. Shu farazga asoslangan holda sxolastiklar insonlar o‗rtasidasavdo amalga 
oshirilganda ulardan birining daromad olishi boshqasigaalbatta zarar keltiradi, deb ta‘kidlashgan. 
Merkantilistlar xuddi shumantiqni xalqlar o‗rtasidagi savdoda ham qo‗llab, bir xalqning iqtisodiyqudrati 
va boyligining o‗sishi faqatgina boshqa davlat boyligi hisobigaamalga oshadi, degan xulosaga kelishgan.
109 SOVOL 1950-1960-yillar davomida keynschilik ta`limotiga qarshi monetarizm ta‘limoti yuzaga 
keldi. Uning asosiyvakillaridan biri Milton Fridmen hisoblanadi.Uning ta‘limoti keynschilikka qarama-
qarshigo`yadir. universitetining professori, iqtisodiyot sohasida Nobel mukofoti sohibiMilton Fridmen 
(1912) o‗z g‗oyadoshlari – monetaristlar bilan birgapul massasi bilan ishlab chiqarish o‗rtasidagi 

---

bog‗liqlikni tadqiq qildilar.Monetarizm keynschilar ta‘limotiga muqobil tarzda yuzaga kelganbozor 
iqtisodiyotida pulni olqishlovchi nazariyadir. Bozor mexanizmiustunligiga asoslangan M.Fridmen 
nazariyasiga ko‗ra erkinlik vaxususiy tadbirkorlik o‗rtasida ichki bog‗liqlik mavjud. Faqat 
xo‗jalikerkinligi sharoitida siyosiy erkinlikka, iqtisodiy samaradorlikka vaten 
108 SOVOL J.K.Gelbreyt fikri bo‗yicha, hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti xattiharakati murakkab 
texnikalarni ishlab chiqaruvchi yirik korporatsiyalarbilan aniqlanadi. Zamonaviy korporatsiyalarda real 
iqtisodiy hokimiyatkapital egalariga emas va hatto menejerlarga ham emas, balki texnologikbilim egalari 
– texnostrukturaga tegishli bo‗ladi. Texnostrukturavakillari ishlab chiqarish to‗g‗risida o‗ziga xos 
professional bilimga vaqaror qabul qilish uchun zarur bo‗lgan axborotlarga ega. Albatta, rasmiyjihatdan 
muhim qarorlar, qoidaga ko‗ra kompaniyaning yetakchimenejerlari – direktor va uning 
o‗rinbosarlarining alohida huquqihisoblanadi. Lekin barcha qarorlarni qabul qilish deyarli 100 
foizaxborotlarga bog‗liq. Axborotlar esa texnostruktura «nazorati» ostidabo‗ladi. Kommons 
iqtisodiyotdagi savdo bitimlarining 3 xil turini ajratibko‗rsatadi. ―Boylikka egalik qilish huquqini 
boshqalarga o‗tkazishixtiyoriy kelishuv asosida amalga oshiriladi‖ 63. Huquqiy tenglik buiqtisodiy 
tenglik, degani emas. Birinchi turi, Ortodoksal nazariyaningpredmeti bo‗lib, ishlab chiqarish omillari 
bozorida narxni aniqlovchisavdo bitimlari to‗g‗risidagi nazariyalar hisoblanadi, amalda bu 
nazariyanoodatiy xususiyatlarga ega bo‗lgan raqobatli bozorlarga talluqli bo‗ladi,bunday bozorlarda 
majburlash, ishontirish, urf-odatlar mavjud bo‗lib,bozor hukumronligi va taklif qonuni kabilar tan 
olinmaydi. Savdoshartnomalarining ikkinchi turi boshqariladigan shartnomalar hisoblanadi. Bunda 
huquqiy va iqtisodiy buyruqlar yuqori turuvchi boshliqlartomonidan beriladi. ―Bu munosabat brigadir va 
ishchi, menejer vaxizmatchi, xo‗jayin va xizmatkor, qul va qullar o‗rtasidagi munosabatlardan iborat‖ 
110 SOVOL TEPADEGI NARSALA BN BIR XIL INSITUTSIONSLIZMMI ARALASHTIRIP 
YOZILS