Ózbekstan Respublikası Joqarı hám Orta arnawlı bilimlendiriw Ministrligi

Úshinshi kosmoslıq tezlik. Úshinshikosmoslıq tezlik dep Denege Quyashtıń tartıw maydanın jeńip, Quyash sistemasın taslap ketiwı ushın Jerde beriliwi zárúr bolgan eń kishi tezlikke aytıladı.
Jer óz o'qi átirapında aylanadı. Onıń bul aylanıwı jer júziniń kóp hádiyselerinde óz sawleleniwin tapqan. Mısalı, passatlar (Jer hár eki yarım sharning tropik oblastlarında ekvator tárepke esiwshi samallar) Jerdiń batıstan shıǵıs tárepke aylanıwı nátiyjesinde arqa yarım sharda, arqa shıǵıs tárepden, qubla yarım sharda bolsa qubla shıǵıs tárepden esadi. Siklon qubladan arqaǵa esayotgan bolsa onıń esiw baǵdarı shıǵısqa tárepke og'adi hám taǵı basqalar. Jer aylanıwın kórsetiwshi eń kórgezbeli nátiyjesi Fuko mayatniki menen ótkeriletuǵın tájiriybe bolıp tabıladı. Fuko tájiriybeleri erkin mayatnikning keńislik óziniń shayqalıwı tegisligin, baǵdarın saqlanıwına tiykarlanǵan bolıp tabıladı. Fuko mayatnikiga salmaqlıq kúshinen tısqarı basqa kúsh tásir etpegenligi sebepli ol keńislik óziniń terbelis tegisligi baǵdarın saqlaydı.
Qandayda bir deneni Jer sırtınan joqarıǵa ılaqtırsaq, málim biyiklikke kóterilip, qaytıp túsedi. Ol Jer sırtına salıstırǵanda ótkir múyesh payda etetuǵın etip atılsa, qandayda bir biyiklikke kólerilip, málim aralıqqa barıpt úsedi. Eger deneniń tezligin arttırıp barsaq, onıń sonday ma`nisine jetiwimiz múmkin, bul tezlikten baslap dene Jer átirapında qandayda bir sheńber orbita boylap hárek etete baslaydı (3-súwret). Áne sol tezlikten baslap denege beriletuǵın tezliklerge kosmoslıq tezlikler dep ataladı. Deneni kosmosqa shıǵarıwdan aldın qoyılǵan maqsetke qaray oǵan hár qıylı baslangish tezlikler beriledi.

3-súwret.

3. Juwmaq
Házirgi kúnde bilimlendiriw tarawın rawajlandırıw baǵdarlarınan biri fizika hám astronomiya tálimi sapasın asırıwǵa qaratılǵan. Bul tarawdaǵı zárúrli jónelislerden biri-fizikalıq nızamlardıń ulıwmalıǵın kórsetiw hám olardıń pútkil álem ushın tuwrılıǵın kórinetuǵın etiwden ibarat pánler ara baylanıslılıqqa jańasha jaqınlawdan ibarat. Bunda tiykarǵı jaǵday hám orın átirap álemdiń dúzlisi hám ózgesheliklerine salıstırǵanda dúnyaǵa kóz qarasımizdı tereńlestiretuģın hám keńeytiretuǵın astranomiya fizika máselelerin úyreniwge qaratıladı. Mine sonday astronomiya máselelerinen biri - Eki dene máselesi. Energiya integralı. Jer átirapında qozģalıp atırģan denelerdiń traektorıyaları. Kosmoslıq tezliker temasın úyrenip shıǵıw edi. Bilgenimizdey, álemde hesh bir zat óz-ózinen payda bolmaydı. Hár bir zat málim energiya almasiwlari esabına júz berdi. Bul mayda deneler aspan sferasınıń ózinde ģana iskerligin juwmaqlamay, Jerimizde de iskerlik júrgizer eken. Biz olardıń háreket tábiyaatın da úyrendik. Jerge kelip túskennen keyin qanday háreketleniwi, qanday elementlr bar ekenligi hám planetamızǵa qaysı dárejede tásir etiwin úyrendik.

4. Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1. Karimov I.A“Yuksakma'naviyat-еngilmas kuch” T.”Ma'naviyat” nashriyoti 2008yil.
2.Sayidaxmеdov N.S. Yangi pеdagogik tеxnologiyalar.–Toshkеnt.: Moliya. 2003.–168b.
3.Saydaxmеdov N, OchilovA. Yangi pеdagogik tеxnologiya mohiyati va zamonaviy loyihasi. T.: 1999, 7-8-bеt.
4.M. Mamadazimov. Astronomiya Toshkent “O’qituvchi”-2003 j.

Internetderekleri:
www.arxiv.uz
www.lex.uz
www.pedagog.uz
www.denemetr.uz