Ózbekstan Respublikası Joqarı hám Orta arnawlı bilimlendiriw Ministrligi

Birinshi kosmoslıq tezlik
Biz gorizont baǵıtında ılaqtırılǵan deneniń qozǵalısın úyrengenimizde Jer betin tegis dep aldıq. Biz Jerdiń shar formasına iye ekenligin bilemiz. Jerden h biyikliktegi deneni υ tezlikte gorizontal qozǵalsa, ol salmaq kúshiniń tásirinde Jerge qaytıp túsedi. Deneniń baslanǵısh tezligi qansha úlken bolsa, ol Jerdiń beti boylap sonsha uzaqqa barıp túsedi. Eger gorizontal ılaqtırılǵan deneniń tezligi júdá úlken bolsa, Jerdiń betiniń sfera túrinde ekenligin esapqa alınıwı kerek boladı. Deneniń tezligi belgili bir mániske jetkeninde, ol jerge jaqınlasıw ornına, onnan uzaqlasa baslaydı (2-súwret). Nátiyjede, bunday tezlikte dene Jerge qaytıp túspeydi hám ol belgili orbita (sheńber traektoriya) boylap υ₁ tezlikde Jer sharın aylanıp júredi. Bunday deneni Jerdiń joldası dep ataydı.Pútkil dúnyalıq tartısıw nızamınıń formulası tek Jerdiń betindegi emes, Jerdiń betinen h biyikliktegi erkin túsiw tezleniwiniń mánisin de esaplaw imkaniyatıń beredi:

Demek, biyiklik h artıp barıwı menen erkin túsiw tezleniwi kemeyedi. Sheńber boylap qozǵalıstaǵı deneniń orayǵa umtılıwshı tezleniwi a = υ²/r ǵa teń. Eger Jerdiń beti janında, yaǵnıy h tıń mánisi R den júdá kishi bolǵanda gorizontal ılaqtırılǵan dene Jer sharın υ₁ tezlikte aylansa, a nıń ornına gerkin túsiw tezleniwin alıw múmkin. Bunda: υ₁² = gr
Erkin túsiw tezleniwi g = 9,8 m/s² hám Jer sharınıń radiusınıń r = 6,4 · 10⁶m ekenliginen, formuladaǵı υ₁ diń mánisi ushın: υ₁ ≈ 7,9 . 10³ m/s yamasa υ₁ ≈ 7,9 km/s. (4)Jer betine jaqın gorizontal baǵıtta 7,9 km/s tezlikte ılaqtırılǵan dene Jer sharınıń átirapında sheńber boylap qozǵaladı. Tezliktiń bul mánisi birinshi kosmoslıq tezlik dep ataladı.

1-kosmoslıq tezlikke erisiw
Ekinshi kosmoslıq tezlik. Ekinshi kosmoslıq tezlik dep, denege Jerdiń tartıw maydanın jeńip, Quyash átirapında óz ara bola formasındaǵı orbita boylap háreketleniwi, olardı Quyashtıń jasalma yamasa joldasına aylanıp qalıwı ushın beriw zárúr bolģan eń kishi tezlikke aytıladı. Ekinshi kosmoslıq tezlik tómendegi ańlatpa járdeminde anıqlanadı:
km/s=11,2 km/s