Zbekstan respublikasi den sawliqti saqlaw ministrligi qaraqalpaqstan medicina instituti

3.3. Rásmiy bolmaǵan járdem
Rásmiy bolmaǵan járdem - bul ápiwayı adamlar tárepinen kórsetiletuǵın ǵamxorlıq. Atap aytqanda, rásmiy bolmaǵan ǵamxorlıq etiwshiler shańaraǵı, dosları, tanıwları yamasa nawqastıń qońsılasları bolıp, olarǵa materiallıq kompensatsiya tolıqnishi shárt bolmaǵan kútim menen támiyinleniwi múmkin [38]. Rásmiy bolmaǵan kútimlew tuwrıdan-tuwrı ǵárejetlerdiń strukturalıq bólegi bolıp tabıladı, biraq onı bahalawda nátiyjelililik ǵárejetleri ushın qollanılatuǵın usıllarǵa ámel etiledi. Rásmiy bolmaǵan járdemdi bahalaw júdá qıyın, sebebi ǵamxorlıq etiwshiler óz waqıtlarınıń bir bólegin joǵatmaydilar, bálki olar charchoq, bos waqıttı ótkerip jiberiw hám kemrek social baylanıslar sıyaqlı nomoddiy tásirinlerdi basdan keshirediler. Birinshi mashqala - rásmiy bolmaǵan ǵamxorlıq ushın sarplanǵan waqtıniń anıq muǵdarın bahalaw. Rásmiy bolmaǵan járdem kórsetiw waqtında kóplegen normal xızmetler ádetdegi sıyaqlı dawam etiwi múmkin [38]; Sonday etip, gúzetiw jaǵdayında bolǵanı sıyaqlı, birgelikte islep shıǵarıw júz boladı. Ápiwayı iskerlikti ǵamxorlıq iskerliginen ajıratıw júdá qıyın bolıwı múmkin. Awqat tayarlaw hám xizmet kórsetiw ápiwayı iskerlik retinde belgileniwi múmkin, biraq kimga bolıp tabıladı awqatlanıwǵa járdem beriw emes. Bul mashqalanı dúzilgen intervyu yamasa sorawnama járdeminde sheshiw múmkin, ol jaǵdayda ǵamxorlıq etiwshilerden kórsetiletuǵın járdem túri hám pullıq jumıs, aqsha tólenbegen jumıs hám bos waqıttı joytıw haqqında soraladı. Eger rásmiy bolmaǵan ǵamxorlıq aqsha tolıqnatuǵın miynet esabınan támiyinlansa, rásmiy bolmaǵan kútimdi bahalaw ushın jumısshınıń miynet ǵárejetleri qollanıladı. Usıl islep shıǵarıw ǵárejetlerin bahalawda qollanıladı. Biraq, eger rásmiy bolmaǵan járdem tólenbegen jumıs va/yoki bos waqıt esabına támiyinlansa, ǵárejetlerdi ólshew ápiwayı emes. Awırıwlarǵa kelsek, qarawshılar tárepinen tólenbegen jumıs waqtın bahalaw bazar mıynet haqı menen, yaǵnıy bazarda soǵan uqsas jumıs ushın alǵan is haqısınan paydalanǵan halda bahalanishi múmkin. Bos waqıttı qanshellilik qádirlew kerekligini anıqlawǵa urınıw Posnett hám Jan [39] tárepinen etilgen. Eger ǵamxorlıq etiwshilerdiń nawqaslardı baǵıw hám baǵıw ushın ajıratılǵan waqıtı islemeytuǵın waqtın almastırıwdı óz ishine alsa, ǵárejet biykar etilgen dem alıw iskerliginiń ma`nisi (shaxsqa ), yaǵnıy kútim etiwshilerdiń sap saatlıq tabısınan paydalanıw arqalı beriliwi múmkin. bazarda bul iskerlikti támiyinlaganlarida dáramat alıwardi. Biraq, bos waqıttı bahalaw boyınsha kóp shártlesiw joq. Brouwer hám basqalar.[38], mısalı, joǵatılǵan bos waqıttı pul menen emes, bálki turmıs sapası arqalı bahalawdı usınıs etedi. Usınıń menen bir qatarda, rásmiy bolmaǵan kútimlew ǵárejetleri, eger ápiwayı adam (yaǵnıy, tárbiyashi) bolmaǵanında, professional jumısshı yollangan bolar edi, dep shama etip, almastırıw jantasıwı arqalı bahalanishi múmkin.
Aqırǵı usıl basqa ǵárejet strukturalıq bólimlerin tólewde qollanılatuǵın usıllarǵa eń sáykes keledi, sebebi awırıwlarǵa kóshirilgen waqıt (yaǵnıy, dem alıw yamasa jumıs) tábiyaatınan kóre kóbirek usınıs etiletuǵın iskerlik túri áhmiyetlilew bolıp tabıladı.
Párawanlıq ekonomistleriniń COI analizine birinshi hújimlerinen keyin, COIlarning resursların bólistiriw hám qararlar qabıllaw menen hesh qanday baylanısı joq, sebebi olar mámleket joybarlarınıń áhmiyeti haqqında hesh nárse demaydilar, DT analizi den sawlıqtı saqlaw ekonomikası hám tarawlarında tereń talqılaw etildi. qarar qabıllaw quralı retindegi roli ele da uǵımsız. 1980-jıllardıń aqırında Shiell hám basqalar tárepinen baslanǵan tartıs.[40] COI boyınsha Berens hám Xenkening [41] Germaniya Federativ Respublikasında keselliktiń ekonomikalıq ǵárejetleri haqqındaǵı jumısları baspa etilgennen keyin. Shiell jáne onıń kásiplesleriniń sın pikirleri tómendegilerge belgi etdi: (1) ǵárejetlerdi toltırıwdı emlewdiń ekonomikalıq paydası retinde kóriw, (2) HCA hám (3) siyasat kontekstinde COI paydalılıǵı. COI izertlewleri ornatılǵan dóńgeleklik sebepli sın pikir etildi. Drummond hám basqalar sıyaqlı.[42] qashannan berli aytıp ótkeni sıyaqlı, Shiell jáne onıń kásiplesleri COI analizi qımbatqa túsetuǵın keselliklerge ústinlik beriliwine alıp keliwi múmkinligin aytıp ótdiler, sebebi olar qashannan berli olarǵa arnalǵan úlken muǵdardaǵı resurslarǵa iye. Eger ótken zaman daǵı resursların bólistiriw boyınsha qararlar logikasız tárzde qabıl etilgen bolsa, keyingi siyasiy qararlar dáslepki qáteni dawam ettiredi hám kúshaytadı. Shiell hám basqalar. keselliktiń social tásiri, keselliktiń tábiy tariyxı hám túrli medicinalıq aralasıwlar natiyjeliligi tuwrısında kóbirek maǵlıwmat kerek bolsa -de, bul wazıypalardı ámelge asırıw ushın COI analizi emes, degen juwmaqqa keling. Olardıń atap ótiwishe, den sawlıqtı saqlaw ekonomikası den sawlıqtı saqlaw xızmetlerin joybarlawtiruvchilarga emleniw programmaların olardıń bahası/QALY balları boyınsha reytingi boyınsha usınıwı múmkin, usınıń menen birge COI izertlewleri tek shálkestirib jiberiwi, nıqaplashi hám shalǵıtishi múmkin. Biraq, soǵan qaramay, búydew múmkin, COIlar mashqalanı sheshiw ushın paydalı tiykar jaratadı. Qarar qabıl etiwshiler resurslarınıń haqıyqıy bólistiriwi haqqında maǵlıwmatqa iye boladılar hám eger olar qandayda bir sebepke kóre irratsional tárzde bólistirilgen bolsa, olar bunı bilip, olardı ózgertiwleri múmkin.
HCA hám ulıwma alǵanda, keselliktiń ekonomikalıq ǵárejetlerine tiyisli pútkil analiz párawanlıq ekonomistleri tárepinen qattı sın pikir etildi, olar adamlardıń jemisdorligi hám mıynet haqı olardıń ómirin saqlap qalıw ushın sarıplanıwı kerek bolǵan muǵdarǵa hesh qanday baylanısı bar ekenin biykarlaw etiwdi. Kerisinshe, bólistiriw qararları fizikalıq adamlardıń WTP tiykarında qabıl etiliwi kerekligi ilgeri surildi. Bul izertlewshilerdińni COI hám insan kapitalı hám WTP jantasıwları ortasında qanday baylanıslar bar ekenligin úyreniwge alıp keldi. Shamalarǵa kóre, keselliktiń ekonomikalıq ǵárejetleri kesel bolıw qáwpin kemeytiw ushın fizikalıq adamlardıń WTP shegarasına ıyelewi múmkin. Teoriyalıq modeller sonı kórsetedi, WTP tórt komponentti sáwlelendiredi: (1) joǵalǵan mıynet haqı, (2) qosımsha medicinalıq ǵárejetler, (3) qosımsha keselliktiń paydasızligining dollar ma`nisi hám (4) qorǵaw ǵárejetleriniń ózgeriwi [43]. Bunnan ayrıqsha bolıp esaplanıw, COI izertlewleri joǵalǵan mıynet haqı hám qosımsha medicinalıq ǵárejetlerdi o'lchaydi. JST ólshewiniń ótkerip jiberilgen muǵdarları unamlı bolsa, fizikalıq shaxs tólewge tayın bolǵan summa COI ólshewinen úlkenlew bolıp tabıladı. WTP, sonıń menen birge, turmıs sapası tuwrısındaǵı pul bolmaǵan maǵlıwmattı ekonomikalıq esap -kitaplarǵa kirgiziw mashqalasın jónge salıw etedi. Kesel nawqaslardıń turmıs sapası házirgi reabilitatsiya umtılıw-háreketleriniń qayta tiklew qábiletinen tısqarı azayıwı múmkin. Usınıń sebepinen, hesh bolmaǵanda HCA menen nomoddiy ǵárejetler muǵdarın anıqlaw júdá qıyın bolıp qalıp atır. WTP kesellik qáwpin kemeytiwge baylanıslı bolǵan bahanı hár tárepleme bahalaw arqalı bul mashqalanı bólekan sheshedi. Shaxslardan ózleriniń maksimal WTPlarini jarıyalawları soraladı jáne bul menen olar barlıq múmkin bolǵan (fizikalıq hám psixososyal) tásirinlerdi [44] sog'liq ushın qáwiptiń tómenlewi olardıń turmısına alıp keliwi múmkin bolǵan tásirinlerdi esapqa alıwǵa beyimdirlar. Eger WTP metodologiyasidan paydalanılsa, ol halda kóplegen nomoddiy ǵárejetler usınıs etilgen pul bahalarına tikkeley bolmaǵan kiritiledi. Sol tárzde aytıp ótkeni sıyaqlı, keselleniw dárejesin tómenletiw paydalarınıń COI ólshewi teoriyalıq tárepten tuwrı WTP ólshewinen tómenlew shegara esaplanadı, lekin bul áp-áneydey jaqınlıq bolıwı shárt emes [45].
HCA dıń qáwipti kemeytiw ushın fizikalıq adamlardıń WTP menen hesh qanday baylanısı joq ekenligi hám aqsha tolıqnatuǵın hám tólenbegen jumısshılar, sonıń menen birge jumısshılar ortasında muqatıw jaqsı málim másele bolıp tabıladı. Biraq, WTP jantasıwı potentsial Pareto jetilistiriw doktrinasiga shaqırıq qılıw arqalı dáramatlardı bólistiriw máselesinen shaǵılısıwǵa ıntıladı. Mashqala sonda, Pareto optimallıǵı status-kvoni saqlap qalıwǵa qaratılǵan hám eger párawanlıq ekonomistleri shama etkeni sıyaqlı, paydanıń dáslepki bólistiriwi optimal bolmasa, Paretoning potentsial jaqsılaw kriteryaına qatań ámel qılıw dáramatlardıń teńsiz bólistiriliwin dawam ettiredi. Bunnan tısqarı, fizikalıq adamlardıń WTP tólew qábileti menen kúshli baylanıslı. Bir tárepden, bul bay adamlar qáwiplerdi kemeytiw ushın kóbirek pul tólewge tayın ekenligin ańlatadı, sonıń menen birge, HCA joqarı is haqılı jumıslarǵa iye bolǵan adamlar ushın kesellik joqarı bolǵanlıǵı sebepli isten bosanıw waqtın qadrlaydı. Bul mashqalanı jas, jınıs yamasa tarawǵa tiyisli mıynet haqı ornına ortasha milliy mıynet haqın qóllaw arqalı sheshiw múmkin.
Bunnan tısqarı, Weinstein hám basqalar sıyaqlı. WTP jantasıwı sonı kórsetedi, adamlar túrli jaǵdaylarda táwekelchilikka túrlishe ataq beriwedi jáne bul jeńillikler dárejesine ámel qılıw húkimet ǵárejetlerin potentsial jáne de natiyjelilew profilaktika programmalarına zálel etkazadigan halda ótkir kesellerge qaratılǵan emlew programmalarına jóneltiriwi múmkin. Bul WTP jantasıwı tárepdarların qáweterge solmaydi, olar tek adamlardıń qádiriyatları esapqa alınadı. Jámiyette jámiyet jáne onıń aǵzalarınıń ózlerin jetilistiriw qábileti hám juwapkerligin aytıp otetuǵın taǵı bir qádiriyatlar kompleksi ámeldegi bolıp, olar tiykarınan qádiriyatlardı hám oxir-aqıbet tańlawdı qáliplestiretuǵın tálim procesi arqalı. WTP tárepinen adamlardıń juwapkerligine pát beriw jáne onıń paternalizmni biykarlaw etiwi, adamlardıń qawip-xaterge bolǵan munasábeti shaxs menen tuwılmasligi, bálki jeke tájiriybe hám umtılıw-háreketleri anıq tásirge arnalǵan shólkemler menen baylanıslar tiykarında turmıs dawamında rawajlanıp barıwın biykar etedi. bul munasábetler (mısalı, chekishke qarsı kampaniyalar hám basqa den sawlıqtı saqlaw programmalarına qarang). WTP bahalarına mámleket programmaları hám qaǵıydaları tásir kórsetedi hám sol sebepli olar basshılıq etiwi kerek bolǵan sistema ushın endogen bolıp tabıladı!
Insan kapitalı texnikası boyınsha pútkil tartısqa, ol insannıń ómiriniń ekonomikalıq ma`nisin támiyinlewdi maqset etip qo'ymasligi menen jantasıw múmkin. HCA ma`nisi kesellik bahasınıń málim bir bólegi bolıp tabıladı. Kesellik hám ólim adamlardıń miynet hám basqa islep shıǵarıw iskerligi menen baylanıslı waqıtların joytıwına alıp keledi, qımbatlı ekonomikalıq resurs bolǵan miynetti joq etedi. Kesellikler jámiyetke zálel keltiredi hám HCA naǵız ózi joytıwdı ólshewge háreket etedi. Keyin HCAni sın pikir bıdırdıw kesellikler yukining bul tárepin qanshellilik jaqsı o'lchaganligi hám paydalı ekenligi tiykarında ámelge asırılıwı kerek. HCAga tiykarlanǵan esap -kitaplardıń shegaraları analizshiler tárepinen anıq belgileniwi kerek, olar islep shıǵarıw ǵárejetlerin bahalawda aqsha tolıqnatuǵın hám tólenbeytuǵın jumısshılar sanı, jası, jinsi, úyrenilip atırǵan xalıqtıń ayriqsha quramına qatań tiyisli ekenligin atap ótiwleri kerek. orınlanǵan jumıs túri hám jemisdorlik smetasini bólek-bólek usınıwı ushın qarar qabıl etiwshiniń ózi o'ylaydi. Koopmanschap hám van Ineveld tárepinen usınıs etilgen hám sınap kórilgen metodologiya júdá ózine tartatuǵınlı. Biraq, FCM óz esap -kitaplarında ápiwayı emes hám súykelisiw dáwirleriniń uzınlıǵın jas, jınıs hám tálim boyınsha ólshew ushın firma dárejesinde kóp miynet talap etedi. Bunnan tısqarı, bul jantasıw hár qıylı den sawlıqtı saqlaw ekonomistleri [48, 49] tárepinen HCAga qarsı ilgeri surilgan jumısshı kúshinen sırtdaǵı adamlarǵa salıstırǵanda muqatıw mashqalasın hal etpeydi. Bunnan tısqarı, mıynet haqı tólenbegen jumısshılar ushın islep shıǵarıw joytıwların esaplawda kóplegen qıyınshılıqlar payda boladı. Bul maǵlıwmatlardı milliy dárejede alıw qıyın. Bunnan tısqarı, eger HCA den paydalanıw óndiristiń haqıyqıy joytıwların artıqsha bahalaw menen juwmaqlansa, bul COI izertlewleri (sonıń menen birge, waqıtlararo salıstırıwlashlar) ortasında salıstırıwlawdı ańsatlashtiradi, sebebi: (i) bul orta ásirden berli qollanılatuǵın eń keń tarqalǵan usıl.-60 s hám (ii) makroekonomikalıq ózgeriwshiler boyınsha FCMga salıstırǵanda kemrek baylanıslı. Aqır-aqıbetde, párawanlıq ekonomikasına tiykarlanǵan usıllar analiz hám siyasatti islep shıǵıw ortasındaǵı tiykarǵı baylanıslılıqtı támiyinleydi, degen jasırın tartıs tolıq tuwrı emes. Hár bir CBAning hasası bolǵan kriterya Pareto optimallıǵı bolıp tabıladı, biraq Pareto optimallıǵı mámleket siyasatın bahalaw ushın júdá hálsiz tıykar bolıp tabıladı: birinshiden, ol qarıydarlardıń suverenitetti hám ámeldegi bolmaǵan dáramatlardı optimal bólistiriwdi názerde tutadı, ekinshiden, qarar -meykerlar den sawlıqtı saqlaw programmaları jeńilliklerin pul kórinisinde kórip shıǵıwdı júdá istamaydilar. Uorner hám Lyus [50] atap ótiwishe, Oraylıq bank siyasat qararların islep shıǵıwı kerek degen pikir keń tarqalǵan, biraq nadurıs túsinik bolıp tabıladı hám ulıwma alǵanda, Oraylıq bank tiykarǵı siyasat sorawına juwap bermeydi. Na CBA, na ekonomikalıq nátiyjelililik analizi (CEA) yamasa COI siyasat qararların qabıllaw usılları emes. Kórinip turıptı, olda, bul usıllar mudamı siyasiy process bolıp qalatuǵın quramalı qararlar qabıllaw procesine bir neshe qosımshalardan biri bolıp xizmet etiwi múmkin, degen ulıwma pikir ámeldegi [50-52]. Jaqında baspa etilgen sorawlarda ekonomikalıq bahalaw izertlewleriniń qarar qabıllawǵa tásiri bahalandı [53-55]. Bul izertlewlerde qarar qabıllawda ekonomikalıq bahalaw analizi nátiyjelerinen keń paydalanilmayapti degen juwmaqqa kelinip atır. Qarar qabıl etiwshiler byudjetlerdi ótkeriw degi qıyınshılıqlar hám izertlewlerdiń isenimliligi joq ekenligi sıyaqlı institutsional ólshewler eń zárúrli tosıqlar qatarına kiredi jáne bul barlıq ekonomikalıq texnikaǵa tiyisli bolıp tabıladı.