Zbekstan respublikasi den sawliqti saqlaw ministrligi qaraqalpaqstan medicina instituti

II. Ádebiy sholıw.
2.1. COI izertlewleriniń túrleri
COI izertlewleri tómendegishe xarakteristikalanıwı múmkin:
1. qollanılatuǵın epidemiologik maǵlıwmatlar : tarqalıw hám insidanslik jantasıwı ;
2. ekonomikalıq ǵárejetlerdi bahalaw ushın saylanǵan usıllar : joqarıdan tómenge hám tómenden joqarıǵa ;
3. baslanıwı ortasındaǵı waqtınshalıq munasábet
Izertlew hám maǵlıwmatlar toplaw : retrospektiv hám perspektivalı izertlewler.
Tarqalıwı hám insidansga tiykarlanǵan COI
COI izertlewleri tarqalıw yamasa insidansga tiykarlanǵan bolıwı múmkin [2, 9]. Tarqalıwı boyınsha izertlewler málim bir waqıt aralıǵinda (ádetde bir jıl ) ulıwma jaǵdaylar sanına belgi etedi, insidanslar boyınsha izertlewler bolsa aldınan belgilengen waqıt aralıǵinda júzege kelgen jańa jaǵdaylar sanına belgi etedi. Tarqalıwı jantasıwı hár qanday kesellik yamasa kesellikler toparı ushın málim bir jılda júz bergen barlıq jaǵdaylarǵa baylanıslı bolǵan tuwrıdan-tuwrı ǵárejetler hám islep shıǵarıw joytıwların bahalawdı óz ishine aladı. Insidans jantasıwı málim bir dáwirde baslanǵan jaǵday yamasa sharayatlar toparınıń jańa jaǵdaylarınıń ómir boyı ǵárejetlerin bahalawdı óz ishine aladı. Tarqalıwı jantasıwınıń tiykarǵı logikalıq hasası sonda, kesellik ǵárejetleri olar payda bolǵan yamasa tikkeley baylanıslı bolǵan jıllarǵa belgileniwi kerek. Bul jantasıwǵa kóre, kesellik nátiyjesinde kelip shıǵıs tuwrıdan-tuwrı ǵárejetler hám hasıldarlıq joytıwları olar júz bergen jıllarǵa belgilenedi. Erte ólim nátiyjesinde joǵalǵan keleshektegi dáramatlar ólim jılına belgilenedi. Bunnan ayrıqsha bolıp esaplanıw, keselleniw jantasıwı kesellik menen baylanıslı ǵárejetler aǵımı aǵıs baslanǵan jılǵa tayınlanıwı kerek degen principke tiykarlanadı. Barlıq ǵárejetler, de tuwrıdan-tuwrı, da jemisdorlik ǵárejetleri házirgi bahalanadı hám kesellik birinshi ret payda bolǵan jılǵa tayınlanadı [9, 10]. Eki jantasıw ortasındaǵı tiykarǵı parq sonda, tarqalıw jantasıwı nátiyjeleri ádetde insidans jantasıwı arqalı alınǵan nátiyjelerden úlkenlew bolıp tabıladı [9]. Bul, ádetde, uzaq múddetli aqıbetlerge alıp keletuǵın keselliklerge tiyisli. Uzaq múddetli aqıbetlerge alıp kelmaytuǵın sharayatlar ushın eki jantasıw ortasında kem parq boladı. Sheklengen múddet sebepli, ǵárejetlerdi oraw jılları ádetde keselleniw jılları boladı, bul da ádetde kesellik sebepli ólim jılları boladı. Tarqalıwı hám insidans jantasıwları ortasındaǵı ayırmashılıq keselliktiń ortasha dawam etiw waqti menen artadı. Bul tarqalǵanlıq jantasıwında diskontlanmaydigan birpara ǵárejetler insidans jantasıwında diskontlanganligini sáwlelendiredi.
Aqır-aqıbetde, málim bir kesellik ushın tarqalıw jantasıwı ǵárejetleriniń kesellanishga jaqınlasıw ǵárejetlerine qatnası ádetde joqarı boladı (basqa zatlar teń bolsa ): (1) keselleniw tomenlegende (tarqalıw jantasıwı sozılmalı keselliklerdiń ǵárejetlerin úlkenlew kesellanishdan tartıp aladı ). aldınǵı jıllardaǵı kogortalar); (2) jıllıq emleniw ǵárejetleri hám mayıplıq joytıwları waqıt ótiwi menen azayıp baratırǵanında (sebebi analizshi bul tendentsiyanı házirgi keselleniw jaǵdaylarınıń keleshektegi ǵárejetlerin esaplawda sáwlelendiriwi kerek); (3) kesellik dáwirinde jıllıq emleniw ǵárejetleri hám mayıplıq joytıwları kóterilganda (sebebi keyingi waqıtlarda kóbirek ǵárejetler keselleniw jantasıwında chegiriladi, lekin tarqalıw jantasıwında emes). Búydew múmkin, tarqalǵanlıqqa tiykarlanǵan COI analizi izertlewdiń maqseti [11] bolsa, ásirese paydalı bolıwı múmkin:
1. Qarar qabıl etiwshilerdi shártlerge qızıǵıwshılıq oyatıw
onıń yuki qanday da tárzde kem bahalanǵan. Tarqalıw hám keselleniw jantasıwları ortasındaǵı cifrlı ayırmashılıqlar sebepli, birinshisi bul maqsetke insidans jantasıwına qaraǵanda jaqsılaw xızmet etedi.
2. Ǵárejetlerdi sheklew siyasatın joybarlaw. Óytkeni sonda, izertlew qarar qabıl etiwshilerge global júk hám, eń áhmiyetlisi, ǵárejetlerdiń tiykarǵı strukturalıq bólimleri, yaǵnıy ǵárejetlerdi sheklew siyasatı eń úlken tásir kórsetetuǵın tarawlar haqqında maǵlıwmat beredi.
Insidanslarga tiykarlanǵan COI analizleri, ásirese, maqset tómendegiler bolǵanda paydalı bolıp tabıladı:
• profilaktika ilajların kóriw. Sonday etip, hádiysege tiykarlanǵan COIlar, eger profilaktika sharası qollanilsa, júzege keliwi múmkin bolǵan puxtalıq shamaın usınıs etedi.
• keselliktiń baslanıwınan dúzeliwi yamasa ólimine shekem emlew usılların analiz qılıw. Insidanslanish jantasıwı keselliktiń basqıshın analiz qılıw imkaniyatın beredi, bul bolsa kesellik rawajlanıwı dawamında ǵárejetler qanday bólistiriliwin kórsetedi. Bul, mısalı, pútkil kesellikti basqarıw hám klinikalıq terapevtikalıq joldıń hár bir basqıshınıń natiyjeliligi hám natiyjeliligin asırıwǵa qaratılǵan klinik/terapevtik jollamalardı islep shıǵıwdı xoshametlewi múmkin.