Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

 
BASLAWÍSH KLASLARDA ANA TILIN OQÍTÍW DA
«T-SXEMASÍ» NAN PAYDALANÍW 
 
A.D.Najimova - Baslawısh tálim kafedrası oqıtıwshısı 
N.N.Duysenbaeva - Baslawısh tálim hám sport tárbiyalıq is 
tálim baǵdarınıń 2-kurs talabası 
«T-sxeması» organayzerin baslawısh klaslarda qollanıw oǵada paydalı. Sebebi, bul 
sxemanıń baslı maqseti boyınsha úyrenilip atırǵan tema yaki máseleniń belgili tárepin tiykarǵı 
belgilerine qarap salıstırıw nátiyjesinde sabaqtan kútilgen nátiyje júzege keledi. Interaktiv 
usıllardıń ishinde «T-sxema» texnologiyası dep atalıp, ana tili sabaǵında atlıq sóz shaqabın 
oqıtıwda eki temanı, bir tema ishindegi eki máseleni ózara salıstırıp islewde oqıwshılarda 
qızıǵıwshılıq payda etiw menen birge, qoyılıp atırǵan máselelerdiń parqın tez hám ańsat ajıratıp 
alıw múmkinshiligine iye boladı.
3-klass ana tili sabaqlarında «Atlıq» [1;53] teması 53-70-betlerdi óz ishine aladı. Bul tema 
ushın 54-bette tómendegi qaǵıyda berilgen. «Zattıń atın bildirip, kim? ne? degen sorawlarǵa juwap 
beretuǵın sózlerdi atlıq deymiz. Mısalı: Aqılbek, Gúlayım, oqıwshı, mektep, kepter, qálem, qaǵaz. 
Adamǵa kim? adamnan basqa zatlarǵa ne? degen soraw beriledi. Mısalı: Berdimurat, Gúljamal, 
oqıwshı, sawınshı sózleri kim? –degen sorawǵa, qala, awıl, paxta, mal sózleri ne? degen sorawǵa 
juwap beredi. Bul qaǵıydanı atlıq temasın tıyanaqlı úyretiwde tómendegi tárizde úyretiw múmkin.
Atlıq
Kim? 
Ne? 
Aqılbek
Gúlayım 
Oqıwshı 
Berdimurat 
Gúljamal 
sawınshı 
Mektep 
Kepter 
Qálem 
Qaǵaz 
Awıl 
Qala 
Paxta 
mal 
57-bette atlıq sóz shaqabınıń arnawlı grammatikalıq kategoriyaları sanalǵan «Atlıqtıń birlik 
hám kóplik túri» teması berilgen. Bul temanıń qaǵıydaların, shınıǵıw shártlerin de usı «T-sxema» 
grafikalıq organayzerinde tómendegishe túsindiriw múmkin.
«Atlıq sózler birlik hám kóplik túrinde aytıladı. Zattıń kópligin bildiriw ushın onıń birlik 
túrinde lar/ler qosımtaları jalǵanadı. Bular kóplik jalǵaw dep ataladı. Mısalı: Bala-lar, dápter-ler, 

---

331 
úyrek-ler, miywe-ler. Kóplik mánini bildiretuǵın atlıq sózlerge kimler? neler? degen soraw 
beriledi. Mısalı: jap-lar, salma-lar, ósimlik-ler, ana-lar, ini-ler.
147-shınıǵıwda baǵananıń eki tárepindegi sózlerdiń mánilerin salıstırıp oqıń hám túsindiriń. 
Bunda «T-sxema» nıń bir baǵanasına birlik san ekinshi tárepine kóplik san haqqında mısallar 
jazıladı.
Atlıq
Birlik san 
Kóplik san 
Stol
Tal 
Qız 
Kepter 
Gúl
Stollar
Tallar 
Qızlar 
Kepterler 
Gúller
Sonday-aq, usı atlıq sóz shaqabın oqıtıwda onıń grammatikalıq kategoriyalarınan tartım, 
betlik, seplik haqqında da qısqa túsinik tómendegi tártipte berilgen.
«Atlıq sózlerge tartım, betlik, sanlıq jalǵawları jalǵanadı. Mısalı: 1. Úydiń ishi tap-taza. 2. 
Aǵam atızdı suwǵarıp atır. Men oqıyman. Atlıqtıń betlik, seplik, tartım kategoriyaların «T-sxema» 
sı grafikalıq organayzerin tómendegi tártipte dúziw múmkin.
Atlıq
Birlik san 
Kóplik san 
I bet. Men oqıwshı+man 
II bet. Sen oqıwshı+sań 
III bet. Ol oqıwshı 
Meniń kitabım 
Seniń kitabıń 
Onıń kitabı 
Al, atlıqtıń seplik grammatikalıq kategoriyası ushın tómendegishe «T-sxeması» 
texnologiyasın tómendegishe islew múmkin.
Atlıqtıń sepleniwi 
1. 
Ataw
2. 
Iyelik
3. 
Barıs 
4. 
Tabıs 
5. 
Shıǵıs 
6. 
Orın
Ana 
Ananıń 
Anaǵa 
Ananı 
Anadan 
Anada 
3-klasta ana tili sabaǵında atlıqtıń grammatikalıq kategoriyalarınan betlik, seplik hám tartım 
menen birge atlıqtıń mánilik túrlerinen «Menshikli hám ǵalabalıq atlıq» teması da úyreniledi.
Bul tema ushın qaǵıyda tómendegi tárizde berilgen [1]. «Adamǵa, zatlarǵa arnalıp qoyılǵan 
attı menshikli atlıq deymiz. Mısalı: Qońırat, Qanlıkól, Xojeli, Ájiniyaz, «Erkin Qaraqalpaqstan» 
gazetası, «Aqdárya» romanı, «Jetkinshek» gazetası, «Qarlıǵash» jurnalı. 2. Zatlarǵa ulıwma 
qoyılǵan attı ǵalabalıq atlıq deymiz. Ǵalabalıq atlıqlar kishi hárip penen jazıladı. Mısalı: adam, 
oqıwshı, kanal hám t.b. Atlıqtıń bul eki mánilik jaqtan bóliniwshi menshikli hám ǵalabalıq atlıq 
túrinde xızmetin, bir-birinen ańsat ayırıp alıw ushın «T-sxema» grafikalıq organayzerin 
tómendegishe islew múmkin. 
Ǵalabalıq atlıq 
Menshikli atlıq