Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

1-мәселе. Класта тӛрт оқыўшы бир-бири менен қол берип кӛриспекте. Кӛрисиўлер 
саны неше болады? Жуўабыӊызды тәжирийбеде тексерип кӛриӊ [3.16].  
Шешилиўи: Дәслеп 4 оқыўшымыз Тумарис, Қумар, Бахрам ҳәм Ерасылды тахтаға 
шығарамыз. Оларды ӛз ара қол берип кӛристириў арқалы мүмкин болған қол берисиўлер 
санын анықлаймыз.
Биринши оқыўшымыз Тумарис үш оқыўшы яғный, Қумар, Бахрам ҳәм Ерасыл 
менен қол берип кӛриседи (3 қол берип кӛрисиў). 
Енди екинши оқыўшымыз Қумарда еки оқыўшы менен қол берип кӛрисиў 
имканияты қалады. Ол Бахрам ҳәм Ерасыл менен қол берип кӛриседи (2 қол берип 
кӛрисиў). 
Үшинши оқыўшымызда болса бир қол бериў кӛрисиў имканияты қалды. Бунда 
Бахрам Ерасыл менен қол берип кӛриседи (1 қол берип кӛрисиў). 
Жәми қол берип кӛрисиўлер саны: 3 + 2 + 1 = 6.
Демек тӛрт оқыўшы бир-бири менен қол берип кӛрискенде жәми кӛрисиўлер саны 
6 ға теӊ болады екен.
Жуўабы: Оқыўшылар 6 мәрте қол берип кӛриседи. 
2-мәселе. Мениӊ ис ҳақым жумыс ўақтымнан тысқары орынлаған жумыс ушын 
тӛленетуғын ис ҳақым менен қосқанда 130 сўмды қурайды. Тийкарғы айлығым жумыс 
ўақтымнан тысқары орынлаған жумыс ушын тӛленетуғын ис ҳақымнан 100 сўм 
артық. Мениӊ тийкарғы ис ҳақым қанша? [4;51] 
Шешилиўи: Барлық ис ҳақы 130 сўмды қурайды. Егер биз оннан 100 сўмды алсақ 
тийкарғы ис ҳақысы менен жумыс ўақтынан тысқары орынлаған жумысы ушын 
тӛленетуғын ис ҳақысы теӊ болар еди ҳәм оны екиге бӛлиў арқалы жумыс ўақтынан 
тысқары орынлаған жумысы ушын тӛленетуғын ис ҳақысын табамыз:  
130 – 100 = 30 (сўм); 30 : 2 = 15 (сўм).
Барлық ис ҳақы болған 130 сўмнан, жумыс ўақтынан тысқары орынлаған жумысы 
ушын тӛленетуғын ис ҳақысы 15 сўмды айырыў арқалы оныӊ тийкарғы ис ҳақысын 
табыўымыз мүмкин:
130 - 15 = 115 (сўм).
Жуўабы: Тийкарғы ис ҳақысы 115 сўм. 
Бул мәселени шешиўде «Шырпылар шынығыўы» методынан пайдалансақ болады. 
Бул методта оқыўшыларға бирдей муғдарда жетонлар тарқатылады. Жетонлар орнына 
шырпы ямаса тыйыннан пайдаланғанымыз мақсетке муўапық. Ҳәр бир пикирин 
билдирген оқыўшы бир жетонын ортаға қояды. Егер оқыўшыныӊ жетоны қалмаса пикир 
билдириўге ҳақысы болмайды. Бул метод арқалы ҳәр бир оқыўшы мәселени шешиўде 
ӛзиниӊ үлеси бар екенлигин, дискуссия даўамында тыӊлай билиўдиӊ қаншелли 
әҳмийетли екенлигин сезинеди.

---

334 
3-мәселе. Араларындағы аралық 21 km болған еки аўылдан бирдей ўақытта бир-
бирине қарай еки пияда жолға шықты ҳәм 3 сааттан кейин ушырасты. Пиядалардыӊ 
бириниӊ тезлиги 3 km/h. Екиншисиниӊ тезлигин анықлаӊ [5;147]. 
Шешилиўи: Дәслеп пиядалар бир саатта бир-бирине неше km жақынласқанлығын 
анықлайық:
21 : 3 = 7 km.
Мәселе шәрти бойынша пиядалардыӊ бири бир саатта 3 km жолды басып ӛтеди. 
Екинши пияда бир саатта: 7 km – 3 km = 4 km жолды басып ӛтеди. Демек екинши 
пияданыӊ тезлиги 4 km/h.