Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

Ádebiyatlar 
1. Апраксина О.А. «Методика музыкального воспитания в школе» M. 1983. 
2. Amaniyazov. Ǵ, Tajetdinova S. ―Muzıka‖ 2 – klass ushın metodikalıq qollanba Nókis 
―Bilim‖ baspası 2008 – jıl. 
3. Karimova D.A. ―Musiqa va uni óqitish metodikasi‖ Toshkent 2006 – yil.
BOSHLANG‘ICH SINF OQUVCHILARINING MUSTAQILLIGINI 
RIVOJLANTIRISHDA SINFDAN TASHQARI FAOLIATNI TASHKIL ETISH
Z.T.Xolmatova – Farg‘ona davlat universiteti
, katta o‘qituvchi 
X.D.Turg'unboyeva – 3-kurs talabasi 
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi uchun eng qiyin va jiddiy vazifa kichik o‘quvchilarning 
mustaqil ishlarini tashkil etishdir. Mustaqillikni rivojlantirish zamonaviy ta'limning dolzarb 
muammosidir. Va muvaffaqiyatli o'rganish uchun zarur shartlardan biri bu kichik o‘quvchilarda 
mustaqil ishlash ko'nikmalarini shakllantirishdir [5]. 
Yosh o‘quvchilarda mustaqillikni shakllantirishda o‘zaro bog‘liq bo‘lgan vazifalarni 
bajarish kerak. Birinchi vazifa o‘quvchilarning bilim faoliyatidagi mustaqilligini rivojlantirish 
va mustaqil ravishda bilimlarni o‘zlashtirish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lsa, 
ikkinchi vazifa kichik o'quvchilarni o'quv materiallari bilan ishlashda to'g'ridan-to‘g‘ri olgan 
bilimlarini mustaqil ravishda qo'llashga o'rgatishdir. 
Bolaning mustaqil faoliyatini shakllantirish muammosi qadimgi davrlarda ko‘tarilgan va 
Aristotel, Suqrot, Aflotun kabi faylasuflar tomonidan tahlil qilingan. Keyinchalik, E.M. 
Bohorskiy [1], G.F. Gavrilycheva [2], M.A. Danilov [3] va boshqalar. 
―Mustaqillik‖ tushunchasi turli ilmiy va pedagogik ishlarda ko‘rib chiqilgan. Shunday 
qilib, G.A. Tsukerman ―mustaqillik bu nafaqat kattalar yordamisiz bolaning qobiliyati, balki o‘z 
tashabbusi bilan kerakli yordamni so‘rash va olish qobiliyati, shuningdek, taklif etayotgan 
yordam sifatini tanqidiy, mustaqil ravishda baholash qobiliyatidir‖ [6]. 

---

327 
Shaxsning asosiy xususiyatlarini shakllantirish boshlang‘ich maktab yoshiga to‘g‘ri 
keladi, shuning uchun ta‘limning boshlang‘ich bosqichida o‘quvchilarning mustaqilligini 
rivojlantirish zarur [5]. 
Mustaqillik vazifada mustaqil navigatsiya qilish qobiliyati, qo‘yilgan vazifaga mos 
keladigan harakat usullarini tanlash, ularni o‘quv faoliyatida amalga oshirish, mazmuni va 
uslublarini boshqarish va sozlash qobiliyati kabi ko‘nikmalarni shakllantirishni nazarda tutadi. 
Mustaqillik, shuningdek, kichik o‘quvchini kattalarning yordamisiz harakat qilishga 
undaydigan ma‘lum bir motivatsion munosabat bilan tavsiflanadi. 
Shubhasiz, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining mustaqilligi talabalar mustaqil ish olib 
borish shakllari va usullarini yaxshi o‘zlashtirsalar yanada muvaffaqiyatli rivojlanadi. Mustaqil 
ish bu o‘qituvchining topshirig‘iga binoan (yoki darsliklarda, o‘quv dasturlarida berilgan 
topshiriqlarga binoan) o‘qituvchining bevosita ishtirokisiz ishlashdir [4]. Mustaqil ish har doim 
yakuniy natijaga ega, chunki talaba unga mustaqil ravishda keladi. 
Olingan ma‘lumotlar asosida boshlang‘ich maktab o‘quvchilarining mustaqilligini 
rivojlantirish samaradorligini oshirish maqsadida quyidagi pedagogik shartlar tanlab olindi: 
- vazifalarning qiyinligi darajasi talabalarning ta'lim qobiliyatlari darajasiga to‘g‘ri keladi; 
- topshiriqlarning maksimal davomiyligi 20 daqiqadan oshmaydi; 
- vazifalar asosiydan yuqori darajaga ketma-ket tartiblangan; 
- nazorat o‘z-o‘zini boshqarish bilan, baho o‘zini o‘zi baholash bilan birlashtiriladi; 
- talabalarni yuqori darajadagi murakkablik vazifalarini tanlashga undaydigan usul va 
uslublar qo'llaniladi; 
- darsda va sinfdan tashqari ishlarda motivatsiyani oshirish uchun ―muvaffaqiyat holati‖ 
yaratiladi, ijodiy o‘yin ishlatiladi. 
Yuqoridagi shartlarni amalga oshirish sinfdan tashqari ishlarda amalga oshirildi, chunki 
ular boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalarni o‘qitish jarayonining muhim, ajralmas qismi 
bo‘lib, o‘quvchilarni ijtimoiy qilish, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan. 
Biz yosh o‘quvchilarning sinfdan tashqari ishlarida mustaqilligini rivojlantirishga hissa 
qo'shadigan vazifalarni ishlab chiqildi. Ularga bir nechta misollarni keltiramiz. 
1. ―Ko‘ngil ochish matematikasi‖ umumiy intellektual yo'nalishining sinfdan tashqari 
darsida kichik maktab o‘quvchilari individual topshiriq bilan xat olishadi. 
1-karta. 
A. Massasi 12 tonna bo'lgan yuk mashinasi yo‘l bo‘ylab harakatlanmoqda. Treyler yuk 
mashinasidan 4 tonna, yuk esa tirkamadan 9 tonna og‘irroq. Yuklangan yuk mashinasining 
massasini toping. 
B. Raqamni o‘ylab topdi, so‘ngra uni 40 ga qisqartirdi, natijada farq 2 ga bo'lindi. 
Natijada biz 15 raqamini oldik. Qaysi raqam o‘ylab topilgan? Raqamni tenglama sifatida 
yozing. 
Karta 2. Hisoblang. 
1. 40: 5 + 32: 4 - 5 
2. 3 x 6 + 9 x 6-18 - 21: 3 
3. Arifmetik amallarning yo‘qolgan belgilarini kiriting va ifodalarning qiymatini 
hisoblang. 
26 + 8 x 6 - 54: 6 (?) 32: 8 + 19 - 6 x 2 
Ushbu vazifalarning murakkabligi darajasi talabalarning ta‘lim qobiliyatlari darajasiga 
to‘g‘ri keladi, shuningdek, vazifalar mazmunining izchil murakkablashishi kuzatiladi, 
topshiriqlarning davomiyligi kuzatiladi. 
2. ―Men dunyoni taniyman‖ sinfdan tashqari ishlarida o‘quvchilarga turli xil darajadagi 
topshiriqlar berilgan kartochkalar beriladi. Masalan; misol uchun: 

---

328 
Vazifa 1. Shaxsiy gigienaning asosiy qoidalarini sanab o‘ting. 
Vazifa 2. Sog'likni saqlash uchun qanday qoidalarga rioya qilish kerak? 
Vazifa 3. Maktab o'quvchisining kun tartibini tuzing. 
Har bir to‘g‘ri bajarilgan topshiriq uchun bola stiker (smayl, yulduzcha) oladi. Agar kichik 
o‘quvchi barcha topshiriqlarni uddalasa va barcha stikerlarni yig‘sa, u holda bolaga 
rag‘batlantiruvchi mukofot beriladi. Ushbu ish talabalarni yuqori darajadagi murakkablikdagi 
vazifalarni tanlashga undaydi. 
Ushbu vazifa kichik o‘quvchilarda vazifani bajarish jarayonida o‘z faoliyatini boshqarish 
qobiliyatini shakllantiradi. Talabalar nafaqat muammolarni hal qilishning to‘g‘riligini topishlari, 
balki ularni asoslashlari kerak. 
Sinfdan tashqari ishlarga turtki berishni oshirish uchun intellektual klub tashkil etiladi, u 
erda hatto yomon ishlayotgan maktab o'quvchisi ham uyg'un rivojlanadi, faoliyatning ba‘zi bir 
sohalarida muvaffaqiyatlarni namoyish etadi. Klub ijodiy faoliyatni optimallashtiradi, kichik 
o‘quvchilarning mustaqilligini oshiradi, qiyinchiliklarni birgalikda engib, jamoada ishlash 
qobiliyatini shakllantiradi. Kichik maktab o‘quvchilari o‘zlarini tashkilotchilar va etakchilar 
rolida namoyish etish, o‘zini muvaffaqiyatli odam sifatida his qilish imkoniyatiga ega.