Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

Ádebiyatlar
1. Ózbekiston Respublikasining ―Tálim tóǵrisida‖ gi qonuni Qonunchilik palatasi 
tomonidan 2020 yil 19-mayda qabul qilingan. 
2. Jumayev M.E ―Matematika óqitish metodikasi‖.Toshkent. ―Óqituvchi‖. 2004 yil 
3. Axmedov M. hám basqalar. ―Matematika1-klası ushın sabaqlıq‖.Tashkent. ―Turon-
Iqbol‖ baspası. 2019 jıl 160 bet. 
4. Abdurahmonova N Urınboyeva.L―Matematika 2-klası ushın sabaqlıq‖ Tashkent. 
―Yangiyól Poligraf Servis‖.2018 jıl 208 bet 
5. Grıgoryans A.G ―Átirapımızdaǵı álem 1-klası ushın sabaqlıq‖.Tashkent. ―Sholpan‖. 
2015 jıl 56 bet. 
6. Sanakulov X.R hám basqalar.―Texnologiya 2-klası ushın sabaqlıq‖. Tashkent. ―Sharq‖. 
2018 jıl 80 bet. 

---

391 
SAWAT ASHIW DÁWIRINIŃ ÁHMIYETI HÁM OQITIWSHIǴA QOYILATIN 
TALAPLAR 
 
S.A.Shukirullaeva – NMPI, Tálim hám tárbiya teoriyası
hám metodikası (baslawısh tálim) 1-basqısh magistrantı 
Ǵárezsizlikti qolǵa kirgizgen dáslepki kúnlerden baslap Watanımızda hámme tarawlardı 
rawajlandırıwǵa úlken itibar qaratıldı. Ásirese sonǵı jıllarda tálim hám tárbiya, mektep 
sistemasın jetilistiriw ushın mámleketimizde hámme imkaniyatlar jaratıldı. Házirgi globallasıp 
atirǵan zamanda jasap atır ekenbiz dunya talaplarına juwap beretuǵın, rawajlanǵan mamleketler 
menen básekilese alatuǵın jaslardı tárbiyalaw búgingi kúnniń eń baslı máselesine aylandı hám 
bul ushın elimizde hámme shárayatlar bar. Bunıń ayqin mısalı sıpatında prezident mektepleriniń 
qurılıwı, qániygelestirilgen mekteplerdiń ashılıwı, hárbir mektep sońǵı texnika bazası menen 
qurallandırılıwı bunlardıń barlıǵı jaslardı jetik kámil insan qilip tárbiyalawǵa qaratılǵan. Bul 
orında prezdentimiz Sh. Mirziyayevtiń ―Jańa Ózbekistan mektep bosaǵasınan, tálim-tárbiyadan 
baslanadı‖[1] degen pikirleri qanshelli búgingi kún ushın zárúr ekenligin ańlap jetemiz. Mektep 
ullı dárgay, al pedagoglar bul dárgáydıń paspanları. Sebebi mekteptiń abıroyın kóterip 
júriwshiler bul-ustazlar. Bul orında baslawish klass oqıtıwshılarınıń wazıypaları úlken. 
Oqıwshıǵa bir hárip uyretiwdiń ózi ulken sabır, tájriybeni, bilimdi talap etedi. Bala mektepke 
kelmesten psixologiyalıq hám fiziologiyalıq jaqtan tayın boliwi, mektep talaplarına juwap berewi 
kerek. Balalar dáslep sawat ashıw dáwirine qamtıp alınadı. Bul óz gezeginde úsh basqıshqa 
bólinedi.
Álipbege deyingi dáwir, álipbe dáwiri hám álipbeden sońǵı dáwir. Álipbege shekemgi 
dáwirde balardı jazıwǵa úyretiw (partada durıs otırıw, jazıw quralların uslap tutıw) háriptiń 
tiykarǵı elementleri, mektep turmısı, talapları hám wazıypaları menen tanıstırılıp barıladı. Álipbe 
dáwirinde bolsa oqıwshılarda kónlikpeler payda bola baslaydı. Bıraq jazıwdı úyreniw bir qansha 
qıyın keshedi, sonlıqtan jazıw oqıw sabaǵı menen teń alıp bariladı. ―Oqıwshılardı jaziwǵa 
úyretiwde bir qansha usillardan paydalanıladı: kopiyalaw usılı, siziqlı usil, genetikalıq usıl, 
taktlar yamasa ritmlar usilları.
Kopiyalaw usilinda tayin jaziwdan tek ústinen sızıp qolın úyretiw ushın qollanıladı. 
Sızıqlar usılda dápter sızıqları menen durıs sızıw, hárip úlgilerin sızıwdı uyrenedi. Genetikalıq 
usıl bunda jeńılden awırǵa qaray bir-birine uqsas háriplerdi toplap jazıp úyreniwdi názerde 
tutadı‖[2]. Bul usıllardıń hámmesı balalarǵa háriplerdi tez ańǵarıp alıwına járdem beredi. 
Bunnan basqada zamannıń jetiskenlikleri multimedalardan paydalansa da jaqsı nátiyjelerge 
erisiwi gúnamsiz sebebi balalar esitkeninen kóre, kórgenin 70% shekem yadında saqlap qalıwǵa 
iye. ―Eger biz anıǵına keletúǵın bolsaq, ulıwma alǵanda balalar tek forması, boyawı, sesti seziwi 
arqalı ǵana oylaydı‖ degen K.D.Ushinskiydiń pikirlerin oqıtıwshı umıtpawı kerek [2]. Bir 
qıylılıqtan saqlanǵan halda kórsetpelilik principinen sabaqtıń teması hám mazmunı, maqseti, 
sabaq basqıshlarına say kórgizbeli qurallardan padalana alsa aldına qoyǵan maqsetine erisedi. 
Pedagog, psixologlardıń usınısları boyınsha oqıwshılar aqılıy miynet penen shuǵıllanǵanı ushın 
10-15 minuttan jumıstıń túrin ózgertip turǵanı maqsetke muwapıq. Bul tuwralı 
K.D.Ushinskiydiń ―Bala jumıstıń kópliginen emes, al onıń bir qıylılıǵınan sharshaydı‖ degen 
sózlerin yadda tutıp jumıs túrlerin ózgertip turıw tiyis. Bul dáwirde mektepke kelgen balalardıń 
bir orında qáddin tik tutıp otira almawı múmkin. Sonlıqtan sabaq barısında fizkult minut, oyın 
menen baylanıslı oqıtıw jumisların kóbirek paydalanıp barıwımiz kerek. Belgili pedagog 
V.A.Suxomlinskiy ―Sabaqlıqlardıń kópshilik bólimlerin tábiyat arasında, taza, ashıq hawada 
ótkiziliwi balalar ushın ayrıqsha mánisi bar. Oqıw jılı dawamında balalar ózlerin sergek hám 
kewilli tutıp júredi‖[3]. Bul óz gezeginde oqıtıwshı hám oqıwshılar ortasinda doslıq, isenim 

---

392 
sıyaqlı sezimler payda boladı. Oqıwshılardıń sózlik qorında bolsa Watan, klass, sabaq, kitap, 
mektep, úlgili oqiw, tártipli bolıw, oqıw quralları mektep turmısına baylanıslı basqada sózler 
payda boladı. Oqıw bul process birden iske aspaydı. Birinshi oqıtıwshı tárepınen aytılǵan qosıq, 
naqıl-maqal, jańıltpash, jumbaq, erteklerdi tıńlaydı soń olar boyınsha gúrrıńlesedi, ózleriniń 
pikirlerin bildiredi. Sabaq barısında oqıtıwshı hár qiylı oyınlardı qollap ertek qáhármanlarınıń 
sózlerin mánili aytıwǵa, kim shaqqan?, kim kóp sózdi yad ala aladı?, ertekte qaysı sózler kóp 
qollanılǵan? kim qosıqtı mánili, jaqsı yadlaydı hám ayta aladı? atamasında oyın shınıǵıw 
kórinisinde ótkizse sabaq qızıqlı, oqıwshılar yadında tema jaqsı qaladı, oqıtıwshı sabaqtan 
gózlegen maqsetine erise aladı. 
Juwmaqlap ayıtqanda sawat ashıw dáwirlerde oqıtıwshı oqıwshılardıń oyın balası ekenligin 
názerde tutqan halda olar menen doslıq qatnaslardı ornatip alıwı tiyis bul soń ala oqıwshılar 
ustazlarınan hesh nárseni jasırmay ashıq aytıwına óz ara isenimge aylanadı. Bul dáwirinde 
oqıtıwshı hám oqıwshı tıǵız baylanısta bolǵanlıqtan oqıwshınıń hár dayım ósip rawajlanıp 
baratırǵanın temperamentin esapqa alǵan halda islesiwi tiyis. 
Sheber pedagog oqıwshı psixologiyasın biliwshi, oqıtıw menen tárbiyalaw usılların tereń 
bilgen, eskini ózlestirip, jańalıqlar menen teń qádem qoya alatın insan. Keleshek ustazlardıń 
dóretiwshiligi. Solıqtan ustazlar óz kásibine hár dayım juwapkershilik penen qarawi tiyis, sebeni 
jaslar erteńgi kúnimiz