Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

Ádebiyatlar 
1. Mirziyaev Sh. ―Háreketler strategiyasi‖ 2017-jil 7-fevral PP-4947 
2. ―Boshlang‘ich ta‘lim jurnali‖ 2018-yil 9-son 
 
 
BASLAWISH KLASS OQIWSHILARINIŃ BAHALAWDA PIRLS DÁSTÚRININ 
AHMIYETLILIGI 
 
L.B.Abdullaeva – NMPI, Tálim hám tárbiya teoriyası hám
metodikası (baslawısh tálim) qánigeligi 1-basqısh magistrantı 
 

---

394 
Globallasıw shárayatında tezlik penen rawajlanıp atırǵan dáwir mámleket hám jámiyet 
aldına quramalı hám keń qamtıwlı, kún sayın jańalanıp baratırǵan zamanagóy talaplardı 
qoymaqta. 
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2019-jil 29-apreldegi Ózbekstan Respublikası 
Xalıq bilimlendiriw sistemasın 2030-jılǵa shekem rawajlandırıw konsepcıyasın tastıyıqlaw 
tuwrısındaǵı 5712-sanlı Pármanında 2030-jılǵa kelip PISA xalıq-aralıq dástúri reytinginde 
jáhánniń 30 aldındaǵı mámleketler qatarına kiriwine erisiw hám de xalıq-aralıq tálim 
sistemasında tálim sapasın bahalaw tarawındaǵı xalıq-aralıq tájiriybelerdi shólkemlestiriw 
tiykarında oqıwshılardıń oqıw, matematika hám tábiyiy pánlerden biliw dárejesin bahalawǵa 
baǵdarlanǵan tálim sapasın bahalawdıń milliy sistemasın jaratıw wazıypaları belgilengen. 
Bilim sapası hám nátiyjeliligin asırıw jolında shet el tájiriybelerin úyreniw, xalıq-aralıq 
standartlar talaplarınıń engiziliwi úlken áhmiyetke iye. Bul baǵdarda mámleketimizde qoyılıp 
atırǵan qádemlerge xalıq bilimlendiriw sistemasında bilim sapasın bahalaw tarawındaǵı xalıq-
aralıq tájiriybelerdiń shólkemlestiriliwi haqqındaǵı mámleket qararınıń qabıl etiliwi Tálim 
tarawındaǵı jetiskenliklerdi bahalaw xalıq-aralıq associaciyasınday(IEA) ataqlı shólkem menen 
birge islesiwdiń jolǵa qoyılıwın mısal keltiriw múmkin [2;4]. 
PIRLS- baslawish klass oqıwshılarınıń tekstti oqıp túsiniw dárejesin bahalaw boyınsha 
xalıq-aralıq tájiriybe dástúri bolıp tabıladı. Basqasha qılıp aytqanda, baslawısh klass 
oqıwshılarınıń oqıp túsiniw kónlikpelerin qanday dárejede rawajlanǵanlıǵı haqqındaǵı 
maǵlıwmatlardı xalıq-aralıq kólemde salıstırıw imkánin beretuǵın , oqıw hám oqıtıwdı jaqsılaw 
ushın tálim tarawındaǵı mámleket siyasatına tiyisli maǵlıwmatlardı beretuǵın keń kólemli 
xalıq-aralıq bahalaw dástúri bolıp tabıladı. 
Bunnan basqa, PIRLS, jas oqıwshılar tárepinen mektepte hám mektepten tısqarı tálim 
alıwdıń úlken bólegin qurawshı, yaǵnıy kórkem tájiriybe arttırıw, maǵlıwmat alıw hám onnan 
paydalanıw kónlikpelerin bahalaw kibi eki keń qamtiwlı maqsetlerdi de kórsetedi [2;6]. 
PIRLS dástúri 2001-jılda Tálim tarawındaǵı jetiskenliklerdi bahalaw xaliq-araliq 
associaciyasi (IEA- International association for the evaluation of educational achievement) 
tarepinen shólkemlestirilgen. Xalıq-aralıq tajiriybeni sholkemlestiriw ushın barlıq 
juwapkershilik Chestnust Hill (Massachuests, AQSH) Boston kolledjine júkletilgen. Bunnan 
basqa, tajiriybe ushın tapıirmalardıtayarlaw Germaniya (Gamburg) maǵlıwmatlar orayında 
ámelge asırıladı. 
Xalıq-aralıq bahalaw dasturi PIRLS (Progress In International Reading And Literacy 
Study) dunyanıń túrli mámleketleriniń milliy tálim sistemasinda oqıw biliminiń qanshelli 
ózlestiriliwi boyınsha ámelge asırılatuǵın jumıslar ham natiyjelerdi salıstırıwga baǵdarlanǵan. 
Tájiriybeler 2001, 2006, 2011, 2016-jıllarda ótkerilgen bolıp, 2021-jıl tájiriybeniń besinshi 
dáwiri esaplanadı. Sonı aytıp ótiw kerek, 2021 jılda ótkeriletuǵin tájiriybeler 2001-jıldan baslap 
úzliksiz qatnasıp atırǵan mámleketlerdiń 20-jıl dawamında jetiskenliklerin bahalaw imkanın 
beredi. Hár bes jılda ótkeriletuǵin PIRLS dásturi 4-klass oqıwshılarınıń oqıwdıń biliw dárejesin 
xalıq-aralıq dárejede bahalaydı. Bul dástur IEA shólkeminiń 4-klass oqıwshıların matematika 
hám tábiyiy pánlerden biliw dárejesin bahalaytuǵin TIMSS dásturin toltiriwǵa baǵdarlanǵan 
bolıp, Boston kolledjindegi TIMSS hám PIRLS xalıq-aralıq oqıw orayı IEA shólkeminiń 
Gamburg hám Amsterdam qalalarındaǵı bólimleri menen jaqınnan birge baylanıslı túrde 
basqarıladı. 
2016-jıldan baslap qosımsha tańlaw tiykarinda PIRLS sisteması járiyalanǵan bolıp, ol 
oqıwshılardıń onlayn oqıw sawatxanlıǵın bahalawga mólsherlengen dástúr bolıp tabıladı. 
Internet oqıwshılar ushın maglıwmatlar alıwdıń baslawısh jolı jáne de mektep pánleri 
sheńberinde izleniwler alıp barıw ushın oraylıq derek bolıp tabıladı [2;8]. 

---

395 
PIRLS dástúrinde qatnasıwshı mámleketler sanı jıldan-jılǵa kóbeymekte. Mısalı, dástúrde 
2001-jılda 35 mámleket qatnasqan bolsa, 2001-jılda 40, 2011-jılda 45, 2016-jılda 50 mámleket 
hám náwbettegi 2021-jılda ótkeriletuǵın tájiriybede 60 mámleket qatnasıwı rejelestirilgen. 
2016-jılda tájiriybege Rossiya Federaciyasınıń 42 aymaǵınan 206 ulıwma orta mektebi 
hám 4577 baslawısh klass oqıwshıları qamtılǵan bolıp, tájiriybe nátiyjelerine kóre Rossiya 
federaciyasi dúnya boyınsha birinshi orındı iyelegen [2;9]. 
Oqıw sawatxanlıǵı - jámiyet tárepinen talap etiletuǵın hám insan tárepinen qádirlenetuǵın 
jazba tildiń kórinislerin túsiniw hám ámeliyatta qollay alıw qabiliyeti bolıp tabıladı. 
Bul baǵdarda oqıwshılardıń oqıwdan alǵan maglıwmatların paydalanıw qabiliyetine 
kóbirek itibar qaratatuǵın zamanagoy jamiyette júda áhmiyetli bolıp tabıladı. Tiykarǵi itibar 
túsiniwdi korsete biliwge qaraǵandaózlestirilgen maǵlıwmatlardı qalay jańa ideyalar hám 
jaǵdaylarda qollay alıw qabiliyetlerin kórsetiwge qaratılǵan. 
Uliwma, oqıw sawatxanlıǵınıń bul kórinisi konstruktiv hám interaktiv process sıpatında 
kóplegen oqıw teoriyaların kórsetedi. Oqıwshıniń tekst penen islewi barısında oqıwshı hám 
tekst arasındaǵı baylanıs arqalı (sonıń ushın da bul process interaktiv dep ataladı) oqıwshı 
mánini jaratadi (sonıń ushın da bul process konstruktiv inglizsha ―construct‖ – jaratiw delinedi) 
oqıwshı bul processtiń aktiv qatnasıwshısı bolıp, máni beredi, tekst ústinde analiz júrgizedi hám 
nátiyjeli oqıw strategiyaların óz betinshe tańlap qollaydı. Hár bir tekst túri údettegi kórinis hám 
qaǵiydalarǵa ámel qilǵan halda oqıwshıǵa tekstti túsindiriwge járdem beredi. Hár qanday tekst 
túrli kóriniske iye bolıwı múmkin. Bular kundelikli kitaplar, jurnallar, hújjetler ham gazetalar, 
sonıńday, sanlı kórinistegi jazba kórinislerdi da óz ishine aladı.