Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

 
BASLAWÍSH KLASS OQÍWSHÍLARÍNA XALÍQ AWÍZEKI DÓRETPELERI 
ARQALÍ SÓYLEW TILIN RAWAJLANDÍRÍW 
 
M.М.Salieva – NMPI, Tálim hám tárbiya teoriyası
hám metodikası (baslawısh tálim) 1-basqısh magistrantı 
 

---

398 
Respublikamızdıń jámiyetlik turmısındaǵı bolıp atırǵan ǵárezsizlik tiykarındaǵı qayta 
qurıwlar turmıstıń barlıq tarawına keńnen en jayıp elimizdiń siyasiy hám ruwxıy ómirinde 
kún sayın áhmiyetli máselege aylanbaqta. Xalqımızdıń ásirler dawamında toplaǵan dúnyaǵa 
kóz- qarasın, milliy miyrasların, tálim- tárbiyalıq dástúrlerin biliw hám olardı xalqımızdıń 
turmıs tájiriybesinde keń en jaydırıp paydalanıw búgingi kúni ayrıqsha zárúr. Eski áwladlar 
jaratqan bul ruwxıy baylıqlar, ata- babalarımızdıń úrp-ádet dástúrleri adamlar qálbinde belgili 
orın iyelegen sana- sezimimizge dáwirler asa saqlanıp kelinbekte. 
Mámleketimizde bilimlendiriw tarawı boyınsha alıp barılıp atırǵan is-ilajlar haqqında 
húrmetli Prezidentimizdiń 2020-jıl dekabr ayındaǵı múrájatnamasıda "Jańa Ózbekstan - 
mektep bosaǵasınan, tálim - tárbiyadan baslanadı,"[1] ha`m "Jámiyette oqıtıwshılıq kásibi 
joqarı dárejeli hám abıroylı kásip boliwi kerek" [2] dep atap ótken edi.
Sonı umıtpawımız kerek, keleshegimizdiń tırnaǵı bilim dárgaylarında jaratıladı, 
basqasha aytqanda xalqımızdıń erteńgi kúni qanday bolıwı perzentlerimizdiń búgin qanday 
tálim hám tárbiya alıwına baylanıslı. Házirgi waqıtta úzliksiz bilimlendiriw sisteması payda 
bolıp atırǵan házirgi dáwirde mektepke shekemgi tárbiya orınlarında alıp barılıp atırǵan 
jumıslar menen baylanıstı támiyinlegen túrde baslawısh klaslarda oqıwshılardıń sóz baylıǵın 
rawajlandırıw máselesin islep shıǵıw wazıypaları payda boldı, bul wazıypalardı islep shıǵıw 
ushın bir qatar talaplardı ámelge asırıw zárúrligi tuwıldı.
Hár bir xalıq ózine tán bolǵan úrp-ádet dástúrleri, tili, dini, mádeniyatı menen basqa 
xalıqtan ajıralıp turadı. Ayırım xalıqlar bir-birine tili, úrp-ádet dástúrleri menen uqsas kelse, 
al, ayırımları bir-birinen uqsamaytuǵın ózgesheliklerdi payda etedi. Biziń elimizde túrkiy 
xalıqlar toparına kiriwshi qaraqalpaqlar menen bir qatarda ózbek, qazaq, túrmenlerdiń bir-
birine uqsas úrp-ádet dástúrlerin ushıratamız. Olardıń tili, dini, mádeniyatı, úrp-ádet dástúrleri 
júdá uqsas keledi.
Baslawısh klass oqıwshıların xalıq awızeki dóretpeleri arqalı sóylew tilin 
rawajlandırıwda jańıtpashlar, balalar qosıqları, ertekler, jumbaqlar, naqıl-maqallardıń tutqan 
ornı girewli. Bul xalıq awızeki dóretpelerin barlıq túrkiy xalıqlardıń ádebiyatlarında 
ushratamız. Mısalı, jańıtpashtı alıp qaraytuǵın bolsaq onı xalqımız atadan-balaǵa miyras etip 
qaldırıp, usı waqıtqa deyin qızıǵıp aytıp kiyatr. Balalardı jańılmay tuwrı sóylewge úyretetuǵın 
eski dáwirlerden berli kiyatırǵan belgili sóz óneriniń biri. Jańıtpash kóp aytqan bala sózlerdi 
anıq hám háriplerdi aljastırmay aytatuǵın bolǵan. Kóbirek baslawısh klass oqıwshılarında "s" 
háribin "z", "sh" háribin "j", "r" háribin "l" hám "y" ,"q" háribin "ǵ" háribine almastırıp aytıw 
jaǵdayları kóbirek ushrasadı. Usı háriplerdi aljastırmay durıs hám anıq aytıwı ushın kóbirek 
jańıtpashlar aytıwǵa úyretiw maqsetke muwapıq boladı. Jańıltpashlardı aytıwǵa úyretiwde 
baslawısh klass oqıwshılarınıń jas ózgesheligin, bilim kónlikpelerin esapqa alıwımız kerek. 
Biz ápiwayıdan quramalıǵa qaray 2-3-klaslarda ápiwayıraq, oqıwshılardıń aytıwına qolay 
jańıtpashlardan paydalanatuǵın bolsaq, 4-klass oqıwshılarına dáslepkiden góre quramalıraq 
jańıtpashlardı paydalansaq boladı. 2-klastan baslap quramalı jańıtpashlardan paydalansaq 
oqıwshılardı jalıqtırıp alıwımız múmkin.
2-klass oqıwshıları ushın berilgen jańıtpash úlgisi; 
Bazardan alma satıp aldım, 
Aldımda qaltama saldım, 
Almanı almayın desem, 
Almash alma degen soń aldım [3]. 
3-klass oqıwshıları ushın berilgen jańıtpash úlgilerinen; 
1. Qırda qırıq qırǵawıl, 
Qırıq qırǵawıl ishinde, 
Qırıq jıl qısır qalǵan, 

---

399 
Qızıl quyrıqlı qırǵawıl. 
2. Apam meniń kóylegime, 
Jańa jaǵa saldı, 
Jańa jaǵanı jańa saldı. 
3. Aq shaynekke kók qaqpaq, 
Kók shaynekke aq qaqpaq. 
4. Qatara turǵan bes tabaq, 
Bárinde bar asqabaq, 
Bir tabaq bar bas tabaq, 
Bir tabaq bar tas tabaq, 
Qaysısı onıń bas tabaq? [4]. 
4-klass oqıwshları ushın berilgen jańıtpash úlgileri; 
1. Meniń atam ertek aytar,
Arasında jıl qaytarar, 
Qartaysa da quwnaq ele, 
Jaylaw jaqtan mal qaytarar. 
2. Jol ústine ana ǵarǵa, 
Ana ǵarǵa ala ǵarǵa, 
Ala ǵarǵanıń qasında bala ǵarǵa, 
Bala ǵarǵa da ala ǵarǵa, 
Ala ǵarǵa da bala ǵarǵa, 
Bárin tuwǵan ana ǵarǵa, 
Ana ǵarǵa da ala ǵarǵa [5]. 
Mine usınday jańıltpashlar oqıwshılardıń jas ózgesheliklerin esapqa alǵan halda 
sabaqlıqlarǵa kirgizilgen. Jańıltpash aytıp atırǵan oqıwshı jańılmay tuwrı, qátelespey 
sóylewge háreket qıladı.
Jańılıtpashlar belgili bir sózdi, sóz dizbegi yamasa sesti durıs aytıwǵa, onı basqa 
seslerden ayıra alıwǵa úyretiledi, eslew qábiletin bekkemleytuǵın hám sóylew tilin ósiretuǵın, 
oqıw izbe-izligin asıratuǵın janr bolıp esaplanadı [6]. 
Mine usı kóz qarastan qaraytug`ın bolsaq, xalıq awızeki dóretpelerinen jańıltpash hám 
balalar qosıqların baslawısh klass oqıwshılarınıń oqıw sabaqlıqlarına elede kóbirek kirgizsek 
maqsetke muwapıq bolar edi.
Juwmaqlap ayqanımızda, baslawısh klass oqıwshıların xalıq awızeki dóretpesi arqalı 
sóylew tilin rawajlandırıwda jańıltpashlardıń xizmeti júdá áhmiyetli bolıp esaplanadı. Sebebi, 
baslawısh klastan baslap oqıwshılardıń hár bir sózdi durıs, tolıq hám anıq aytıwǵa úyretiw 
olardıń keleshekte este saqlaw qa`biletin ha`m til baylıg`ın rawajlanıwında paydalı 
nátiyjelerin beredi. Óz eliniń, ana tiliniń qádir - qımbatın biliwge tárbiyalanadı.