Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

BASLAWISH KLASS OQIWSHILARIN TEKST DÚZIWGE ÚYRETIW
 
E.T.Oraqbayeva -NMPI Tálim hám tárbiya teoriyası
hám metodikası (baslawısh tálim) 1-basqısh magistrant
Mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan ózgerisler kóp tárepten tálim-tárbiya sistemasın 
házirgi dáwir talabına kóteriw hár tárepleme barkamal insandı rawajlandırıwǵa baylanıslı. 
Sebebi, jámiyet rawajlanıwınıń tiykarı onıń siyasıy hám ekonomikalıq rawajlanıwı menen bir 
qatarda usı jámiyette jasap atırǵan puqaralardıń intellektuallıq jáne mádeniy nátiyjeliligin 
belgilep beredi. Usı kóz qarastan qaraǵanda hár bir mámlekettiń, jetiskelikleri, bilim 
sistemasınıń qay dárejede rawajlanǵanlıǵı menen belgilenedi. 
Sonday-aq ―Baslawısh tálim koncepciyası‖ ―Kompetenciyalıq jandasıwǵa tiykarlanǵan 
Mámleketlik tálim standartları‖ [1] hám usı standartlar tiykarında modernizaciyalastırılǵan 
oqıw dástúrleri islep shıǵılıp bilimlendiriwge engizilip atır. Oqıw processin jedellestiriw 
tarawında da bir qansha izlenisler ámelge asırılmaqta. Ásirese, baslawısh klaslarda 
oqıwshılardıń sóylew tilin rawajlandırıwda awızeki hám jazba sawatlılıǵın asırıwdıń tiykarǵı 
faktorlarınıń biri olardı tekst dúziwge úyretiw zárúrligi sezilmekte.
Ózbekstan tálim sistemasında ―Baslawısh tálim koncepciyası‖, hám de baslawısh tálim 
ushın oqıw dástúrleri hám oqıw – metodikalıq qollanbalarda baslawısh klass oqıwshıların tekst 
dúziwge úyretiw arqalı olardıń jazba sawatlıǵın rawajlandırıwǵa úyretiw ayrıqsha itibar 
qaratılǵan.
Sonday –aq, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017-jıl 7-fevraldaǵı Ózbekstan 
Respublikasın jáne de rawajlandırıw boyınsha háreketler strategiyasında ―Úzliksiz 
bilimlendiriw sistemasın jáne de jedellestiriw, sıpatlı bilimlendiriw xızmetleriniń imkaniyatların 
asırıw, miynet bazarınıń zamanagóy mútáájliliklerine sáykes joqarı tájiriybeli kadrlar tayarlaw 
siyasatın dawam ettiriw‖ [2] baǵdarındaǵı baslawısh klass oqıwshılarına tekst dúziwdi úyretiw 
arqalı oqıwshılardıń jazba sawatlıǵın rawajlandırıwǵa
úyretiw wazıypası áhmiyetli orın 
iyelegen. 
Házirgi waqıtta mektep oqıwshılarınıń oylawı menen sóylew tilin rawajlandırıw áhmiyetli 
másele bolmaqta. Sóylew awızsha hám jazba sóylew bolatuǵınlıǵı belgili. Sonlıqtan oqıwshınıń 

---

402 
jazba sóylewin rawajlandırıwda ana tiliniń ornı ayrıqsha. Sonlıqtan oqıwshılardı jazba sóylewge 
úyretiw tekst duziwden baslanadı. Demek, sóylew tilin rawajlandırıw ushın balanıń tekst 
haqqında túsinigi menen onı dúze biliwge úyretiw kónlikpelerin qáliplestiriw kerek. 
Oqıwshılardı tekst duziwge uyretiw baylanıslı sóylewden baslanadı. Olardıń sóylew izbe-izligi 
bir waqıyanı tutas ayta alıwı menen qaraladı. Usıǵan qaray tekst jazıwǵa uyretiw ekinshi klastan 
baslanadı dewimiz mumkin. Mısalı: Ekinshi klastıń ana tili sabaqlıǵında «Baylanıslı sóylew»ge 
altı saat ajıratılǵan. Bul temadaǵı shınıǵıwlardı ózlestiriw arqalı tekst duziw boyınsha bir qansha 
tusinikke iye boladı. Oqıwshılardı tekst duziwge uyretiwde sabaq barısında «Shınjır» 
metodınan paydalansaq boladı. Bunda muǵallim oqıwshılarǵa tema tańlap beredi hám 
oqıwshılar izbe-izlikte sol temaǵa baylanıslı gáp duzedi [3]. 
Sonlıqtan, qaraqalpaq til biliminde, ilimiy ádebiyatlarda, mektep sabaqlıqlarında tekst 
haqqında hár túrli túsindiriwler berilgen. Máselen, tekst dúziw abzactan belgili bir uzınlı, taza 
oydıń baslanıwı dese, tekst sol shıǵarmanıń forması dep júritiledi. 
Bul pikirlerge qaraǵanda tekst degenimiz gápler arqalı jasalǵan shıǵarmanıń tolıq túri, 
yamasa mazmunlı ólshemi ekenligin sezemiz. Olay bolsa, oqıwshılardı tekst dúze biliwge 
shınıqtırıw ushın tekst hakkında sistemalı bilim, teoriyalıq tiykar beriliwi kerek. 
Belgili bir waqıya haqqında maǵlıwmat beriwshi, bir yamasa bir neshe gáplerden ibarat 
bolǵan sóylew pútinligi tekst dep ataladı. 
Tekst dúziw qaǵıydaları: 
teksttiń qaysı sóylew metodikasında jazılıwın aldınnan anıqlaw kerek; 
qánigelikke tiyisli sóz hám terminlerdi durıs tańlay alıw hám orınlı jaylastırıw lazım; 
óz hám terminlerdi imla qaǵıydaları tiykarında durıs jazıw kerek; 
teksttegi gáplerdiń qısqa hám ápiwayı, anıq hám aydın bayanlanıwına ayrıqsha itibar 
qaratıw kerek. 
Juwmaqlap aytqanda baslawısh klaslarda tekst dúziwge úyretiwde kemshiliklerdi 
boldırmay jetiskenliklerge erissek, oqıwshılardıń jazba sawatlılıǵı artıp baradı.